
1990 чылга чедир бистиң республикага тыва национал хөгжүм, хөөмей-сыгыт талазы-биле эртем-билиг чедип алыр өөредилге чери чок турганын билир бис. Ол ышкаш Тыва национал оркестр база-ла чок турган.
Тыва национал оркестрни тургузарынга канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киирген, харын-даа ону үндезилеп тургускан кижи – Татьяна Туматовна Балдан деп болур. Ол 1978 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң “Бот-тывынгыр оркестрниң уран чүүл удуртукчузу, домра болгаш дошпулуур класстарының башкызы” салбырын дооскаш, бирги ажылчын базымын Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурунда уруглар уран чүүл школазындан эгелээн. 1981 чылда өскен-төрээн кожуунунче чанып келгеш, уругларның хөгжүм школазынга директорлап ажылдап тура, аңаа оркестрни тургузуп алган.
Татьяна Балданның кылып-бүдүрүп-ле чораан ажыл-чорудулгазы оркестрлер-биле сырый холбаалыг. Каяа-даа ажылдап тургаш, чогаадыкчы коллективтерни эвилелдеп, оркестрлерни тургузуп турган. Ынчалза-даа ооң кол-ла сорулгазы – Тыва национал оркестрни үндезилеп тургузары чораан. А ол сорулгазын боттандырар дээш Кызыл хоорайга чедип кээрге, таптыг-ла ол үеде Тывага хөгжүм херекселдери чазап кылыр бурят мастер Балдан Гомбоев чедип келген турган. Олар ийиниң үзел-бодалдары каттыжып, бир демниг иженип кирипкеннер.
Бурят ус-шевер чазаныкчы тыва хөгжүм херекселдерин чаартыр кылып турда, Т.Т. Балдан Кызылдың уран чүүл училищезинге национал хөгжүм херекселиниң салбырын ажыдар дээн сорулгазын боттандырып кирипкен. 1991 чылда А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезинге национал хөгжүм херекселиниң салбыры Татьяна Балданның бот-идепкейжи удуртулгазы-биле ажыттынып келген. Ол аңаа сургуулдарны эвилелдеп, тыва хөгжүм херекселдиг оркестрин тургузуп алган. А 1997 чылда А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң национал хөгжүм херекселиниң салбырынче бирги сургуулдар өөренип киргеш, 2001 чылда олар ук өөредилге черин чедиишкинниг доозуп алганнар.
А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезиниң национал хөгжүм херекселиниң салбырының баштайгы доозукчулары Аяна Монгуш, Игорь Көшкендей, Бады-Доржу Ондар, Андрей Монгуш, Шораана Куулар, Айлаң Ондар, Мара Куулар, Айлаңмаа Дамыраң дээш өске-даа аныяк хөгжүмчүлер сургуулдап турган чылдарында-ла Тыва национал оркестр тургузуп алыр изиг күзелдиг турганнар.
Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва национал оркестрниң дирижеру Аяна Монгуш: “Уран чүүл училищезиниң национал хөгжүм херекселиниң салбырын доозупкаш, боттарывыс эш-өөрүвүс-биле эвилелдежип алгаш, тыва хөгжүм херекселдиг оркестрни тургузуп алган бис. Ынчан республикага тыва үндезин хөгжүм херекселдери кончуг ховар турган. Уран чүүл училищезиниң башкылары бисти таныыр болгаш, оюн-көргүзүгге, концерттерге киржир дей бээривиске, ук өөредилге черинде бар-ла хөгжүм херекселдерин түр када ачыладып турганнар. Ол үеде бурят ус-шевер чазаныкчы Балдан Гомбоев училищениң мастерскаязынга тыва хөгжүм херекселдерин чаартыр кылып турган чүве. Ынчан ол ук херекселдерни колдуунда-ла демир хылдыг, шала улуг кылдыр кылып турган. Бис ооң кылган херекселдери-биле ойнап турган бис.
Башкыларывыстан хөгжүм херекселдерин ачылап алгаш, республика иштинге болуп турган концерттерге, культурлуг хемчеглерге киржип, оюн-көргүзүглерни эрттирип, Тыва национал оркестрни тургузарын ТР-ниң Чазаанга саналдап турдувус. А 2002 чылда соңгулдалар бетинде улуг концерт организастап, ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржакты ынаар чалап алгаш, күзеливисти боттандырып, айтырыывысты шиитпирлеп бээрин дилээн бис. Ынчан ол чөпшээрелди берген. Ооң соонда биске ТР-ниң Культура яамызының чанынга, Улусчу чогаадылга бажыңынга улуг өрээлди хостап берген. Ол өрээлге бир-ле дугаарында кирип кээривиске, ында ооң дөрт ханазындан өске чүү-даа чок болган. Чоорту оон-моон тыптынып, боттарывыс акша-төгерикти эмеглежип чыып тургаш, сандайлар база хөгжүм херекселдерин ийи-бирлеп садып ап эгелээн бис...” – деп, Тыва национал оркестрниң канчаар тургустунуп келгенин кысказы-биле допчулай таныштырды.
Тыва национал оркестр ТР-ниң Чазааның чарлыы езугаар 2002 чылда тургустунуп кээрге, ооң директорунга Алдар Тамдынны, дирижеру болгаш уран чүүл удуртукчузунга салым-чаяанныг хөгжүмчү Аяна Монгушту томуйлап каан. Олар ынчан хөлчок аныяк: 27-28 хар үезинде турган-даа болза, ындыг харыысалгалыг ажылдан чалданмайн, уран чүүлге ынак болгаш, ону дидими-биле эгиннеринге чүктеп, бурунгаар көрүштүү-биле чогаадыкчы ажыл-ишче шымнып кирипкеннер. Эге дээрезинде ук коллективтиң мурнунга янзы-бүрү шаптараазыннар таваржып, чүнү черле турбаан дээрил! Эрге-хоойлу камгалаар документилер тургузарының талазы-биле бергедээшкиннер, хөгжүм херекселдери хамаанчок, эт-сеп: стол, сандай безин чедишпес турган. Ындыг үеде оюн-көргүзүг-даа организастаары амыр турган деп бе?!.
Бичиизинден-не ыры-хөгжүм, хөөмей-сыгыт дыңнап өскен, ызыгуур салгаан салым-чаяанныг хөгжүмчү, Тыва национал оркестрниң бирги директору А.К. Тамдын чогаадыкчы коллективке хөгжүм херекселдери чедишпес боорга, боду ус-шевер эш-өөрүн эвилелдеп алгаш, игил, бызаанчы, дошпулуур дээш өске-даа херекселдерни чазап, кылып эгелээннер. А ооң мурнунда бурят мастер Б. Гомбоев тыва хөгжүм херекселдерин чаартып, оларның хевирин өскертир кылып турган болза, тыва ус-шеверлер 2006-2007 чылдардан эгелеп ук херекселдерни үндезин хевиринче киирип, чоорту бурунгу хевирин эгидип алганнар. Оон бээр-ле оркестр тыва үндезин хөгжүм херекселдери-биле чепсегленип, улустуң аас чогаалындан үндезилеттинген ыяңгылыг ыр-шоорну, арыг бурун аялгаларны чылдан чылче шыгжамырынга үүжелеп ап, хөөмей-сыгыт болгаш национал хөгжүм хөй санныг мөгейикчилерин магададып, уран чүүлдүң бедиинче үнүп келгеннер.
Тыва национал оркестрниң бирги улуг концерти 2003 чылдың июнь 27-де болуп эрткен. Аңаа чаа коллектив-биле чүгле бистиң республиканың чурттакчылары эвес, Россия Федерациязының Композиторлар эвилелиниң даргазы В.И. Казенин болгаш сураглыг композиторлар Л.А. Лядова, Ш.Р. Чалаев, В.Н. Синегин, В.В. Понамарев дээш өскелер-даа таныжып ап, оларның онзагай уран чүүлүн улуг магадал-биле сонуургап көргеннер. Ол-ла чылын ук оркестр дириг хөгжүмнүң болгаш шажын-чүдүлгениң “Үстүү-Хүрээ” фестивалынга киришкеш, бүгү делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан чыглып келген хөгжүмчүлерни, улус-чонну арыг бурун аялгалары, ыяңгылыг ыр-шоору-биле магададып, эң-не дээди шаңналдыг черни бүзүрелдии-биле чаалап алган. База-ла ол чылын Красноярск хоорайга болуп эрткен Сибирь чергелиг ансамбльдер болгаш национал хөгжүм херекселдиг оркестрлер мөөрейинге киришкеш, бирги черниң лауреадынга төлептиг болганнар. А 2004-2005 чылдарда регионнар аразынга болуп эртип турган “Эп-найыралдың челээжи” фестивальга, Н.Н. Калинин аттыг Бүгү-россия чергелиг ансамбльдер болгаш национал хөгжүм херекселдиг оркестрлер фестивалынга дээди шаңналдыг черлерни чаалап ап, Россияның база даштыкы чурттарның хөй-хөй хөгжүмчүлериниң сонуургалын сорунзалавышаан, олар-биле таныжып ап, амгы хүннерге чедир эгин кожа ажылдап чоруурлар.
Амгы үеде Тыва национал оркестрниң ажылдакчыларының болгаш хөгжүмчүлериниң ниити саны 40 кижи. Чоокта чаа ооң иштинче соктаар хөгжүм херекселиниң “Медээ-Хаан” бөлүүн бактаап киирген. Ынчангаш оркестрниң хөөмейжилери, ыраажылары, хөгжүмчүлериниң ниити саны үжен ажып турар. Оркестрниң кол дирижеру – Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Аяна Монгуш, уран чүүл удуртукчулары – Тываның улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуш база Оксана Тюлюш, а директору Артыш Опуйлаа.
Үндезилеттинип тургустунганындан бээр Тыва национал оркестр делегей чергелиг хөгжүм уран чүүлүнүң октаргайында бодунуң, өскелерге дөмейлешпес, онзагай туружун ээлеп, бөмбүрзектиң хөй-хөй чурттарында эгээртинмес мөгейикчилерлиг болу бергенин билир бис. Ук коллективтиң 15 чыл дургузунда үүжелеп келген шыгжамырынче А.Б. Чыргал-оолдуң, Р.Д. Кенденбильдиң, Владимир Токаның, Буян-Маадыр Түлүштүң, Чойгана Комбу-Самданның дээш өске-даа композиторларның ниитизи-биле 40 ажыг хөгжүмнүг чогаалдары кирип турар. Ооң иштинде оркестрниң ыраажыларының 15 ыры; хөгжүмнүг, танцы-самныг шиилерге күүседир 10 чогаал болгаш Т. Балданның, А. Монгуштуң, Ч.Комбу-Самданның тыва оркестрге бижээн элээн хөй хөгжүмнүг чогаалдары бар.
Апрель айның төнчүзүнде Тыва национал оркестр 15 чылдаан юбилейин демдеглеп, онза-солун оюн-көргүзүгнү чонунга бараалгадыр дээш, ийи-үш ай бурунгаар-ла ыяк белеткенип кирипкен. Байырлыг концертинге ук коллектив 15 чылдың дургузунда хөгжүмнүг чогаалдарын үүжелеп келген “алдын аптаразының” аксын ажыдып, улус-чонунга ыр-шоорунуң, ыяңгылыг аялгаларының эң-не арыг дээжизин сөңнээрлер.
Тыва чоннуң өске чоннардан онзаланып чоруур кайгамчыктыг уран чүүлү – хөөмей-сыгыттың ачызында өгбелеривистиң көшкүн амыдырал-чуртталгазын, сеткил-чүрээниң аялгазын, сагып чораан чаагай чаңчылдарын бистерге дамчыдып, оларның овур-хевирин карактарга чуруттунуп келир кылдыр арыг бурун аялгаларны күүседип чоруур Тыва национал оркестирниң 15 чыл болган оюн таварыштыр ооң хөй санның хөгжүмчүлеринге болгаш ажылчыннарынга мөгейип, ук коллективке чогаадыкчы чедиишкиннерни күзеп каалыңар, чонум!
Эрес КОЛ.
Чуруктарны хуу архивинден алган.
Рубрика:
Санал-онал немээри