БУРУН АЯЛГАДАН ЫНДЫН АЛГАН

1990 чылга чедир бистиң респуб­ликага тыва национал хөгжүм, хөө­­мей-сыгыт талазы-биле эртем-билиг чедип алыр өөредилге чери чок турганын билир бис. Ол ышкаш Тыва национал оркестр база-ла чок турган.

Тыва национал оркестрни тургузарынга канчаар-даа аажок улуг үлүг-хуузун киирген, харын-даа ону үндезилеп тургус­кан кижи – Татьяна Туматовна Балдан деп болур. Ол 1978 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң “Бот-тывынгыр оркестрниң уран чүүл удуртукчузу, домра болгаш дошпулуур класстарының башкызы” салбырын дооскаш, бирги ажылчын базымын Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурунда уруглар уран чүүл школазындан эгелээн. 1981 чылда  өскен-төрээн кожуунунче чанып келгеш, уругларның хөгжүм школазынга директорлап ажылдап тура, аңаа оркестрни тургузуп алган.

Татьяна Балданның кылып-бүдүрүп-ле чораан ажыл-чорудулгазы оркестрлер-биле сырый холбаалыг. Каяа-даа ажылдап тургаш, чогаадыкчы коллективтерни эвилелдеп, оркестрлерни тургузуп турган. Ынчалза-даа ооң кол-ла сорулгазы – Тыва национал оркестрни үндезилеп тургузары чораан. А ол сорулгазын боттандырар дээш Кызыл хоорайга чедип кээрге, таптыг-ла ол үеде Тывага хөгжүм херекселдери чазап кылыр бурят мастер Балдан Гомбоев чедип келген турган. Олар ийиниң үзел-бодалдары каттыжып, бир демниг иженип кирипкеннер.

Бурят ус-шевер чазаныкчы тыва хөгжүм херекселдерин чаартыр кылып турда, Т.Т. Балдан Кызылдың уран чүүл училищезинге национал хөг­жүм херекселиниң салбырын ажыдар дээн сорулгазын боттандырып кирипкен. 1991 чылда А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезинге национал хөг­жүм херекселиниң салбыры Татьяна Балданның бот-идепкейжи удуртулгазы-биле ажыттынып келген. Ол аңаа сургуулдарны эвилелдеп, тыва хөгжүм херекселдиг оркестрин тургузуп алган. А 1997 чылда А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң национал хөгжүм хе­рек­селиниң салбырынче бирги сургуулдар өөренип киргеш, 2001 чылда олар ук өөредилге черин чедиишкинниг доозуп алганнар.

А.Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл учи­лищезиниң национал хөгжүм херек­селиниң салбырының баштайгы доозукчулары Аяна Монгуш, Игорь Көшкендей, Бады-Доржу Ондар, Андрей Монгуш, Шораана Куулар, Айлаң Ондар, Мара Куулар, Айлаңмаа Дамыраң дээш өске-даа аныяк хөгжүмчүлер сургуулдап турган чылдарында-ла Тыва национал оркестр тургузуп алыр изиг күзелдиг турганнар.

Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва национал оркестрниң дирижеру Аяна Монгуш: “Уран чүүл училищезиниң национал хөгжүм херекселиниң салбырын доозупкаш, боттарывыс эш-өөрүвүс-биле эвилелдежип алгаш, тыва хөгжүм херекселдиг оркестрни тургузуп алган бис. Ынчан республикага тыва үндезин хөгжүм херекселдери кончуг ховар турган. Уран чүүл училищезиниң башкылары бисти таныыр болгаш, оюн-көргүзүгге, концерттерге киржир дей бээривиске, ук өөредилге черинде бар-ла хөгжүм херекселдерин түр када ачыладып турганнар. Ол үеде бурят ус-шевер чазаныкчы Балдан Гомбоев училищениң мастерскаязынга тыва хөгжүм херекселдерин чаартыр кылып турган чүве. Ынчан ол ук херекселдерни колдуунда-ла демир хылдыг, шала улуг кылдыр кылып турган. Бис ооң кылган херекселдери-биле ойнап турган бис.

Башкыларывыстан хөгжүм херекселдерин ачылап алгаш, республика иштинге болуп турган концерттерге, культурлуг хемчеглерге киржип, оюн-көргүзүглерни эрттирип, Тыва национал оркестрни тургузарын ТР-ниң Чазаанга саналдап турдувус. А 2002 чылда соңгулдалар бетинде улуг концерт организастап, ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржакты ынаар чалап алгаш, күзеливисти боттандырып, айтырыывысты шиитпирлеп бээрин дилээн бис. Ынчан ол чөпшээрелди берген. Ооң соонда биске ТР-ниң Культура яамызының чанынга, Улусчу чогаадылга бажыңынга улуг өрээлди хостап берген. Ол өрээлге бир-ле дугаарында кирип кээривиске, ында ооң дөрт ханазындан өске чүү-даа чок болган. Чоорту оон-моон тыптынып, боттарывыс акша-төгерикти эмеглежип чыып тургаш, сандайлар база хөгжүм херекселдерин ийи-бирлеп садып ап эгелээн бис...” – деп, Тыва национал оркестрниң канчаар тургустунуп келгенин кысказы-биле допчулай таныштырды.

Тыва национал оркестр ТР-ниң Ча­зааның чарлыы езугаар 2002 чылда тур­густунуп кээрге, ооң директорунга Ал­дар Тамдынны, дирижеру болгаш уран чүүл удуртукчузунга салым-чаяан­ныг хөгжүмчү Аяна Монгушту томуйлап каан. Олар ынчан хөлчок аныяк: 27-28 хар үезинде турган-даа болза, ындыг харыысалгалыг ажылдан чалданмайн, уран чүүлге ынак болгаш, ону дидими-биле эгиннеринге чүктеп, бурунгаар көрүштүү-биле чогаадыкчы ажыл-ишче шымнып кирипкеннер. Эге дээрезинде ук коллективтиң мурнунга янзы-бүрү шаптараазыннар таваржып, чүнү черле турбаан дээрил! Эрге-хоойлу камгалаар документилер тургузарының талазы-биле бергедээшкиннер, хөгжүм херекселдери хамаанчок, эт-сеп: стол, сандай безин чедишпес турган. Ындыг үеде оюн-көргүзүг-даа организастаары амыр турган деп бе?!.

Бичиизинден-не ыры-хөгжүм, хөөмей-сыгыт дыңнап өскен, ызыгуур салгаан салым-чаяанныг хөгжүмчү, Тыва нацио­нал оркестрниң бирги директору А.К. Там­дын чогаадыкчы коллективке хөгжүм херекселдери чедишпес боорга, боду ус-шевер эш-өөрүн эвилелдеп алгаш, игил, бызаанчы, дошпулуур дээш өске-даа херекселдерни чазап, кылып эгелээннер. А ооң мурнунда бурят мастер Б. Гомбоев тыва хөгжүм херекселдерин чаартып, оларның хевирин өскертир кылып турган болза, тыва ус-шеверлер 2006-2007 чылдардан эгелеп ук херекселдерни үндезин хевиринче киирип, чоорту бурунгу хевирин эгидип алганнар. Оон бээр-ле оркестр тыва үндезин хөгжүм херекселдери-биле чепсегленип, улустуң аас чогаалындан үндезилеттинген ыяңгылыг ыр-шоорну, арыг бурун аялгаларны чылдан чылче шыгжамырынга үүжелеп ап, хөөмей-сыгыт болгаш национал хөгжүм хөй санныг мөгейикчилерин магададып, уран чүүлдүң бедиинче үнүп келгеннер.

Тыва национал оркестрниң бирги улуг концерти 2003 чылдың июнь 27-де болуп эрткен. Аңаа чаа коллектив-биле чүгле бистиң республиканың чурттакчылары эвес, Россия Федерациязының Композиторлар эвилелиниң даргазы В.И. Казенин болгаш сураглыг композиторлар Л.А. Лядова, Ш.Р. Чалаев, В.Н. Синегин, В.В. Понамарев дээш өскелер-даа таныжып ап, оларның онзагай уран чүүлүн улуг магадал-биле сонуургап көргеннер. Ол-ла чылын ук оркестр дириг хөгжүмнүң болгаш шажын-чүдүлгениң “Үстүү-Хүрээ” фес­тивалынга киришкеш, бүгү делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан чыглып келген хөгжүмчүлерни, улус-чонну арыг бурун аялгалары, ыяңгылыг ыр-шоору-биле магададып, эң-не дээди шаңналдыг черни бүзүрелдии-биле чаалап алган. База-ла ол чылын Красноярск хоорайга болуп эрткен Сибирь чергелиг ансамбльдер болгаш национал хөгжүм херекселдиг оркестрлер мөөрейинге киришкеш, бирги черниң лауреадынга төлептиг болганнар. А 2004-2005 чылдарда регионнар аразынга болуп эртип турган “Эп-найыралдың челээжи” фестивальга, Н.Н. Калинин аттыг Бүгү-россия чергелиг ансамбльдер болгаш национал хөгжүм херекселдиг оркестрлер фестивалынга дээди шаңналдыг черлерни чаалап ап, Россияның база даштыкы чурттарның хөй-хөй хөгжүмчүлериниң сонуургалын сорунзалавышаан, олар-биле таныжып ап, амгы хүннерге чедир эгин кожа ажылдап чоруурлар.

Амгы үеде Тыва национал оркестр­ниң ажылдакчыларының болгаш хөг­жүмчүлериниң ниити саны 40 кижи. Чоокта чаа ооң иштинче соктаар хөг­жүм херекселиниң “Медээ-Хаан” бө­лүүн бактаап киирген. Ынчангаш  оркестрниң хөөмейжилери, ыраажылары, хөгжүмчүлериниң ниити саны үжен ажып турар. Оркестрниң кол дирижеру – Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Аяна Монгуш, уран чүүл удуртукчулары – Тываның улустуң хөөмейжизи Андрей Монгуш база Оксана Тюлюш, а директору Артыш Опуйлаа.

Үндезилеттинип тургустунганындан бээр Тыва национал оркестр делегей чергелиг хөгжүм уран чүүлүнүң октаргайын­да бодунуң, өскелерге дөмейлешпес, онзагай туружун ээлеп, бөмбүрзектиң хөй-хөй чурттарында эгээртинмес мөгейикчилерлиг болу бергенин билир бис. Ук коллективтиң 15 чыл дургузунда үүжелеп келген шыгжамырынче А.Б. Чыргал-оолдуң, Р.Д. Кенденбильдиң, Владимир Токаның, Буян-Маадыр Түлүштүң, Чойгана Комбу-Самданның дээш өске-даа композиторларның ниитизи-биле 40 ажыг хөгжүмнүг чогаалдары кирип турар. Ооң иштинде оркестрниң ыраажыларының 15 ыры; хөгжүмнүг, танцы-самныг шиилерге күүседир 10 чогаал болгаш Т. Балданның, А. Монгуштуң, Ч.Комбу-Самданның тыва оркестрге бижээн элээн хөй хөгжүмнүг чогаалдары бар.

Апрель айның төнчүзүнде Тыва национал оркестр 15 чылдаан юбилейин демдег­леп, онза-солун оюн-көргүзүгнү чонунга бараалгадыр дээш, ийи-үш ай бурунгаар-ла ыяк белеткенип кирипкен. Байырлыг концертинге ук коллектив 15 чылдың дургузунда хөгжүмнүг чогаалдарын үүжелеп келген “алдын аптаразының” аксын ажыдып, улус-чонунга ыр-шоорунуң, ыяңгылыг аялгаларының эң-не арыг дээжизин сөңнээрлер.

Тыва чоннуң өске чоннардан онзаланып чоруур кайгамчыктыг уран чүүлү – хөөмей-сыгыттың ачызында өгбелеривистиң көшкүн амыдырал-чуртталгазын, сеткил-чүрээниң аялгазын, сагып чораан чаагай чаңчылдарын бис­терге дамчыдып, оларның овур-хевирин карактарга чуруттунуп келир кылдыр арыг бурун аялгаларны күүседип чоруур­ Тыва национал оркестирниң 15 чыл болган оюн таварыштыр ооң хөй санның хөгжүмчүлеринге болгаш ажылчыннарынга мөгейип, ук коллективке чогаадыкчы чедиишкиннерни күзеп каалыңар, чонум!