КАЯА-ДАА ЧАҢГЫЛАНЫП ЧОР, ӨЛЧЕЙ-КЕЖИКТИГ, ХАЙЫРАЛЫГ ТӨРЭЭН ДЫЛЫМ

Ыт чылын үдеп, Хаван чылын уткуп тура, бүдүн чылда кылганывыс чымыштыг ажыл-иживисти түңнеп, Тыва дыл хүнүнге турас­каадып эрттиргенивис улуг хемчегниң түңнелин чонувуска таныштырыксап тур бис. Ноябрь 1-ниң хүнүн Тыва дыл хүнү кылдыр чарлаарын төрээн дылы дээш сагыш-сеткили аарып­ чоруур­ тыва дылдың неп­тередикчизи, Тываның Улустуң чо­гаал­чызы Александр Даржай эгелекчи саналды киирип сүмелээн. Ук саналды Тываның Баш­тыңы Шолбан Кара-оол деткээн.

Тываның гуманитарлыг болгаш тус­кай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң дыл болгаш моол шинчилелдер секторунуң эртем ажылдакчылары Тыва дыл хүнүнге тураскаадып, «Чоннуң диктантызы» деп улуг хемчегни Кызыл хоорайның аңгы-аңгы албан черлеринге чоруткан.

Ук хемчегниң кол сорулгазы – тыва дылдың ниитилелде туружун бедидери болгаш тыва дылдың ажыглалын көдүрери болган. Хемчег дөрт кезектен тургустунган: албан черлеринге чагаа­ларны чедирип, чогуур дугуржулга ажылын чоруткан. Оларга баргаш, тыва дылдың шинчилекчилерин амгы үеде дүвүредип турар чидиг айтырыгларны көдүрүп, дылдың бөгүнгү байдалының дугайында илеткелди чонга дыңнадып кылган. Тыва дылдың диктантызын амгы үениң негелделеринге дүүштүр мультимедийлиг технологияларның үделгези-биле чоруткан: диктантының сөзүглелин чогаалчыга чогааттырганы, чогаалчының бодунуң чонга байыр чедириишкинин болгаш сөзүглелдиң номчулгазын видео­аппаратка тырттыргаш, көргүзүп дамчытканы болур. Хемчегниң түңнелдерин ниити үндүрүп, а чамдык кээп шыдавайн барган албан черлеринге катап база чедип, частырыглар-биле ажылды чорудуп түңнээн бис.

Диктантының сөзүглелин чогаалчы Сайлыкмаа Салчак­овна Комбу чогаадып берген. Сайлыкмаа Салчаковна чо­нунга тыва дыл хүнү-биле ба­йыр чедирип, диктантының сөзүглелин боду номчуп, видео-бижилгени кылып кааны «Чоннуң диктантызын» улам байырланчыг хөөнче киирип, диктантының кол каасталгазы болган. Чогаалчының сөзүглел-биле таныштырылгазының соон­да, дыл болгаш моол шинчилелдер секторунуң эргелекчизи, башкарыкчы эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Надежда Серээдар диктантының сөзүглелин номчаан.

Диктантыны бижиир мурнунда Надежда Чылбаковна тыва дылдың амгы үеде байдалының дугайында илеткелди кылган. Тыва Республикада орус дыл-биле кады тыва дыл дең эргелиг күрүне дылы кылдыр хоойлуда бадылаттынган. Ынчалза-даа амгы үеде ниитилелде тыва дылдың аас чугаа стили колдап, а албан-херек, публицистика стильдери ниитилелде аскап турарын илеткелчи демдеглээн. Ооң-биле чергелештир Тыва Республиканың девискээринде турар школалар, лицейлер болгаш янзы-бүрү албан черлериниң даштында астынган аттары орус, тыва ийи дылдарга турары албан болур ужурлуг. Дээ­ди Хуралдың депутаттарынга Кызыл хоорайда ады ийи дылда бижиттинген албан черлерин чижек кылдыр көргүзүп, өске-даа албан черлериниң аттарын ийи дылга турарын чедип алырының дугайында саналдаан. А ортумак өөредилге черлериниң сургуул­дарынга интернет четкизинде тыва дылдың байдалының дугайында илеткелди кылып, бодунуң арга-сүмезин берип, аныяктарның үзел-бодалын дыңнаан. Аныяктар интернет четкизинде тыва дылдың кайы хире өскерлип турарының дугайында эскериглерин чугаалап, дараа­зында сөстерни чижек кылдыр берген, чижээ: сөстүң шын вариантызы  оон башка, сөстүң шын эвес вариантызы омашка, омушка, чүве ышкажыл  − чешээй, чешейл,  болгай - логой, лоой, мен - мн, ыйнаан – нян, яан, ян, кижи-дир – кидир, кидр. 

«Чоннуң диктантызы» деп хемчегни «Шын» солуннуң ажылдакчыларындан эгелээн бис. Олар баш бурунгаар дугурушкан үевисте, демниг, хөглүг чыглып кээп, хемчегни ажыдып, бир дугаар диктантыны бижиир аас-кежиктиг болган. Диктантыны бижип турар үеде аразында баштактанчып, оюн-хөглээшкин-биле эгелээниниң түңнелинде-ле боор, улаштыр ажылывыс чоорту бүдүп, чогуй берди.

Дараазында хүнде Тыва Респуб­ликаның Чазаандан чонга үлегерин көргүзүп, 70 ажыг са­йыттар, оларның оралакчылары болгаш Чазактың ажылдакчылары тыва чоннун хей-аъдын көдүрүп, деткип, диктантыга идепкейлиг киришкени биске дыка өөрүнчүг болган.

Улаштыр октябрьның 19-та Кызыл хоорай шүүгүзүнге «Чоннуң диктантызы» деп хемчегни уламчылап, диктантыны бижиттирдивис. Ук хемчегге шүү­гү черинден 14 ажылдакчы күзелдии-биле киришкен.

Диктантыны аңгы-аңгы албан черлеринге бижиттирип турар үевисте, телевизорда медээлерден дыңнап билип алгаш, «Кызылдың 2 дугаар эдип чазаар колония­зы» төрээн тыва дылынга хүндүткелин көргүзүп, харылзааже үнүп, оларга база диктантыны бижиттирерин дилеп, долгап келген. Ынчангаш олар «Чоннуң диктантызы» деп хемчегниң бир дугаар «эки турачылары» болуп турары өөрүнчүг.

Тыва Республиканың Дээди Хура­лының 30 ажыг депутады октябрьның 29-та боттарының чонунга үлегерин көргүзүп, идеп­кейлии-биле киришкен. Ук хемчегге Дээди Хуралдың депутаттарындан эгелээш, Аппарат ажылдакчыларынга чедир тыва дылга диктантыны кичээнгейлиг дыңнап, кызып бижээннер.

Улаштыр Кы­зыл­дың мэрия­зының ажыл­дакчылары, Аныяк­тар болгаш­ спорт яамызы, Рос­­сияның пенсия фон­дузунуң Тыва Республикада ажылдакчылары, Тываның Үн­дезин культура төвү­­нүң ажылдакчылары диктантыны бижээн.

«Чоннуң диктантызы» деп хемчег адакталып турда рес­публиканың ортумак өөре­дилге черлериниң дирек­торларының методиктиг каттыжыышкынын харыылап турар ажылдакчы бистиң-биле харылзажып, ортумак өөредилге черлериниң директорларынга диктантыны бижидерин дилээн. Республиканың ортумак өөре­дилге черлеринден 11 директор чыглып келгеш, илеткелчиниң чугаа культуразынга хамаарышкан сөзүглелин улуг сонуургал-биле дыңнап, диктантыны бижээннер. 

Директорлар аразындан Анатолий Уйнукай тыва дылды деткип, дылдың амгы үеде байдалы дээш сагыш човап, Көдээ ажыл-агый техникумунуң башкылары болгаш сургуулдарынга диктантыны бижидерин дилеп, бодунуң башкарып турары өөредилге черинче чалаан. 

Түңнелдер үндүрүп, шаңнал­дар тыпсып турган ужуражылгалар үезинде киржикчилер эртем ажылдакчыларын четтикпейн манап, боттарының диктантыны кайы хире бижип каанын билип алыксап турганнар. Дараазында чылда база ук хемчегни уламчылап, эки эгелээшкинни улам сайзырадып, «Чоннуң диктантызы» хемчегни республика чергелиг кылдыр кылырын дилээннер. 

Диктантыны эки бижээннерге дараазында ажылдакчыларны чижек кылдыр киирип болур бис: ТР-ниң Чазааның ажылдакчыларындан − Анай-Хаак Сарыг­лар, Чечена Булытова, Ульяна Донгак, Чечена Ондар, ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары болгаш Аппарат ажылдакчыларындан − Тимур Даваа, Өнер Ондар, Шолбан Монгуш, Аяна Соян, Чимисмаа Монгуш, Кызылдың мэриязындан − Сая­на Сандараа, Кызылдың шүүгү черинден − Аянмаа Салчак, Тываның Үндезин культура төвүнден – Шурумаа Бадыраа, Айлана Балган, Пенсия фондузундан − Азияна Хертек, Аныяктар болгаш спорт яамызындан  − Зорикто Саая, Чойгана Монгуш, Орлан Оюн, ортумак өөредилге черлериниң директорларындан − Венера Пирлей, Шолбана Монгуш, Көдээ ажыл-агый техни­ку­мунуң башкыларындан − Вера Ооржак.

Эртем ажылдакчылары дик­­тан­тының киржикчилеринге шынзылга бижиктер биле үнелиг номнарны тывыскан. Тыва­ның гуманитарлыг тускай шинчилелдер институдунуң эр­тем­деннериниң шин­чилээни, чыып бижээни «Ачыты Кезер-Мер­ген», «Тываның кайгамчык кижилериниң амыдыралы» деп бөлүктүң номнарын, «Тыва дыл­дың тайылбырлыг словары», «Сибирь болгаш ыраккы Чөөн чүк чоннарының аас чогаалы», «Тываның төөгүзү» деп номнарны белекке берген.

«Эки» демдекке бижээн кир­жикчилер «Тыва дылдың тайыл­бырлыг словары» деп номну белекке алыр аас-кежик­тиг болганнар. Ол дээрге Тываның гу­манитарлыг шинчилелдер институдунуң (1996 чылга чедир Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шин­чилел институдунуң) үр үениң дургузунда хөй санныг эртемденнерниң киржилгези-биле кылдынган ажылының түңнели болур. Словарьның кол редактору − тыва дылдың шылгараңгай шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Доруг-оол Алдын-оол­ович Монгуш. Сибирьниң түрк дыл­дарының аразындан бир дугаар тыва дылда тайылбырлыг словарьлыг болганы тыва эртемде улуг чедиишкин деп санап турар. Словарьда бердинген сөстерниң лексиктиг уткаларын орус, тыва дылдарда тайылбырлаан. Словарьның I тому (А-Й) 2003 чылда, II тому (К-С) 2011 чылда үнген.

«Ачыты Кезер-Мерген» деп тоожуну «Кезер тоожузу», «Ачыты Кезер-Мерген тоожузу», «Кезер», «Он чүктүң ээзи», «Он хо­­ранның дазылын үзе баскан Кезер-Чиңгис Богда дугайында тоожу» деп адап турар. «Кезер» тоожузу дээрге төвүт, моол, бурят, калмык чоннуң уран-чечен аас чогаалы болур.

Тываның төөгүзүнге, эртемге, уран чүүлге балалбас исти арттырган «Тыва­ның кайгамчык кижилериниң амыдыралы» деп бөлүктен «Максим Мунзук», «Вла­димир Оскал-оол», «Инно­кентий Сафьянов», «Салчак Тока» деп өртек чок үнелиг номна­рын болгаш «Чөөн чүк болгаш Сибирьниң чоннарының аас чогаалдарының тураскаалдары» деп төлевилелдиң «Тыва маадырлыг тоолдар», «Тыва улустуң тоолдары» деп номнарны белекке берген бис.

Диктантыны түңнеп көөрге, тыва дылдың шын бижилгезиниң дүрүмнеринге хамаарышкан частырыглар хөй болуп турар. «Кижи болуру – чажындан, аът болуру − кулунундан» деп ада-өгбевистиң үени өттүр сөглээн үлегер домаанда бо байдалдың чылдагааны сиңген. Уруг-дарыг чажындан тура ада-иезинден төрээн дылын дыңнап өзер болза, ынчан езулуг чер-чуртунга ынак, төрээн дылын карак огу дег камнап, үнелеп билир кижилер болур. Чаш кижини кижизидеринге төрээн дылдың салдары улуг. Амгы үеде ада-ие ажы-төлүнге төрээн дылын дамчыдып бербейн, орус класс­тарже киирип, «тыва дылы-даа ажырбас, көдээде кырган ада-иези өөредип каар» деп бодалдыг. Херек кырында байдал сыр өске болуп турар. Эге школага-ла «Υжүглел», «Литературлуг номчулга» деп кичээлдер уругнуң аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазының эге билииниң кол таваан салыр. Тыва дыл, орус дыл ышкаш, тускай сагыыр ужурлуг дүрүмнерлиг, аңгы-аңгы хевирлерлиг. А амгы үеде боттарын «эки тывалаар бис» деп санап турар улустуң саны хөй, ынчалза-даа тыва класска өөренмээнинден сөстерде үннерниң үжүүн шын эвес адап турар. Тыва дылдың ө,ү,ң деп онзагай үннерин о,у,н деп үннерниң үжүктери-биле солуй бижип турар, чижээ: хөл деп сөстү хол деп бижиир болзувусса, сөстүң утказы өскерли бээр. Дараазында узадыр адаар ажык үннерни чаңгыс үннүң үжүү-биле бижип турар, дакпырлап бижиир ажык эвес үннерни чаңгыс үннүң үжүү-биле демдеглеп турар, хуу чүве аттарын бичии үжүктер-биле бижип турар, а нарын сөстерге дефис салбайн турар, сөстүң сөөлүнде турар артынчыларны дефистеп биживейн турар; биле деп эдеринчини шын бижииринде чазып турар: 1) биле деп сөс «болгаш» деп эвилел уткалыг болза, ону дефис чокка бижиир, чижээ: төрээн чурт биле ава дыл; 2) биле деп сөс мурнунда хамаарышкан сөзү-биле эдеринчи уткалыг чорда, ону дефистеп бижиир, чижээ: бодунуң дылының ачызы-биле, чуртунуң хавыяалыы-биле.

«Чоннуң диктантызы» деп хемчегге Кызыл хоорайның он бир албан чери идепкейлиг киришкен: Тыва Республиканың Чазааның ажылдакчылары, ТР-ниң Дээди Хуралдың депутаттары болгаш аппарат ажылдакчылары, мэрияның ажылдакчылары, ТР-ниң Аныяк­тар херектериниң болгаш спорт, Шүүгү яамылары, Пенсия фондузунуң ажылдакчылары, Тываның Үндезин культура төвүнүң, «Шын» солуннуң, 2 дугаар эдип чазаар колонияның ажылдакчылары, ортумак өөре­дилге черлериниң директорлары, Көдээ ажыл-агый техникумунуң башкылары болгаш сургуулдары киришкен.

Ниитизи-биле түңнээрге, 11 албан черинден 300 хире кижи идепкейлиг киришкен. 

Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң мурнундан «Чоннуң диктантызы» деп хемчегниң киржикчилеринге четтиргенивисти илередип тур бис. Бо чылгы диктантының түңнелинден кижи бүрүзү частырыгларын билип алгаш, дараазында киржирде, тыва дылдың дүрүмнерин эки катаптап, тыва чогаалдарны номчуп, сөзүнүң курлавырын байыдып,  «Чоннуң диктантызын» эки демдекке бижиир боор деп идегеп артывыс.

Сарыг өңнүг, чер олуттуг Хаван чылында чонувуска аал-оранынга амыр-тайбыңны, ал-бодунга, ажы-төлүнге каң дег кадыкшылды, ажыл-агыйынга чедиишкиннерни күзедивис. Аас-кежикти, тодуг-догааны оштаан, ачы-буянныг Хаван чылы моорлап келди. Курай, курай! 

Баштайгы тыва профессор, филология эртемнериниң доктору, тыва дылдың эң кол шинчээчилериниң болгаш суртаалчыларының бирээзи Шулуу Саттың «Төрээн дылынга йөрээлин» чонувуска бараалгаттывыс:

Улуг-Хемниң агымы дег күштүг, ак-көк Тывавыстың дээри дег арыг, бора-хектиң эдери дег өткүт, алдын-сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову-шөлдерниң делгемнери, тайга-таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң оожум-топтуу, оран-делегейниң оът-сигениниң айдызы, аң-меңиниң алгы-кышкызы сиңген.

Чырык өртемчейге карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен. Өргүн-көвей улустарның дылдарының, аялгаларының аразынга мөң­­ге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей-кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!