НАЙЫРАЛДЫ АЛГАП-ЙӨРЭЭП

Тываның үлегерлиг өг-бүлелери.

Өг-бүле – ниитилелдиң өзээ. Кандыг-даа улуг күрүне “бичии күрүне” деп адаарывыс өг-бүлелерден тургус­тунган. Эрткен неделяда Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чоруктуң хүнүн бүгү чуртта дег, Кызыл хоорайга база байырлап демдеглээн.­ Байырлалдың кол маадырлары республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген төлептиг өг-бүлелер бол­ган. Оларның аразында үр чылдарда найыралдыг кады чурттап, хөй ажы-төл­дү өстүрүп кижизиткен үлегерлиг өг-бүлелер бар.

Байырлал шинчилиг кылдыр кеттинген, холдарында боодал чечектер туткулаан улуг-биче назылыг чон июль 6-да эртенгиниң 10 шакта “Азияның төвүнге” чыг­лып келген. Бай-Тайга, Мөнгүн-Тайга, Тожу, Эрзин, Сүт-Хөл дээш республиканың ырак кожуун, суурларындан чалаткан аалчылар чыглып келгилээн. Келген аалчыларны бүрүткээн соонда, бот-боттарынга байыр чедиржип, чурукка тырттырышкаш, Тываның үндезин культура төвүнче байырладың кол кезээн демдеглээри-биле шуужупкан.

Тываның үндезин культура төвүнүң көрүкчүлер залы шыгырт долу. Хүндүлүг аалчыларны Тываның күрүнениң танцы болгаш ыры-хөгжүм ансамблиниң артистери Кара Салчак биле Венера Ооржак ээлгир чараш самы-биле уткуп алган.

ТР-ниң Баштыңының бирги оралакчызы Органа Натсак ТР-ниң Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден байырлалды ажыдып, келген аалчыларга байыр чедирген.

Баштай-ла “Үлегерлиг өг-бүле” деп атты Валерий Ховалыгович болгаш Анай Балчыр­овна Кара-оолдарга тывыскан. Олар 1968 чылда өг-бүле туткан, амгы үеде 50 чыл оюн демдеглеп турар. Валерий Ховалыгович Кара-оол школа директорлап, Элегес, Суг-Бажы, Черби суурларга көдээ совет даргалап чораан. Ол “Эр адын бадыт­каан”, “Алдар-ады мөңге читпес”, “Төөгүде арткан силер”, “Ыдык күштүг Будда бурган” деп номнарның автору. Өөнүң ишти Анай Балчыровна-биле ка­­ды “Эчис сорулга, чаарт­тынган Тыва”  деп номну үндүрген. Күш-ажылдың хоочуну, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.

Анай Балчыровна Кара-оол партия-совет ажылынга 46 чыл иштинде ажылдаан. Ол күш-ажылдың болгаш Тываның херээженнер шимчээшкининиң хоо­чуну. “Иениң өөрүш­күзү”, “Авыда Будданың төрүттүнгениниң дуга­йында” деп номнарның автору. Бо өг-бүле аныяк-өскенге күш-ажыл­­дың, шынчы чо­рук­туң болгаш аас-кежик­тиң үлгери болуп чоруур.

Дараазында 60 чыл ишти кады чурттаан Стай-оол Курбаевич, Сендин Самбуевна Он­дарларның өг-бүлезинге база өгленгенден бээр 20 чыл болган Алим Алдын-оолович, Аида Хү­лер-ооловна Сааяларның өг-бүлезинге ТР-ниң Баштыңының байыр чедирген бижиктерин тывыскан.

“Бриллиант кудазын” эрттирип турар Стай-оол Курба­евич болгаш Сендин Самбуевна Он­дарларга, “Алдын кудазын” демдеглеп турар Валерий Ховалыгович, Анай Балчыровна Кара-оолдарга, “Фарфор кудазын” демдеглээн Алим Алдын-оолович, Аида Хүлер-ооловна Сааяларга Кызыл хоорайның ХБАБ эргелекчизи Саглаш Ба­рыңмаа байыр чедиргеш, оларны сцена кырынче чалап, шаанда бадыланчып турда дег, бадылажылганың юбилейи болуп турар дугайында актыга атты салдырган. ХБАБ-тың Тыва Рес­публикада эргелелиниң удуртукчузу Татьяна Москаленко юбилярларга бадыланышкан ду­гайында херечилелдерни тывыскан.

“Тывахарылзааинформ” ак­­­­цио­­­нерлиг ниитилелдиң дирек­тору, Кызыл хоорайның Тө­лээ­лекчилер хуралының депутады Сылдыс Хертек Кызыл хоо­рай­ның чагырга чериниң болгаш депутаттарының өмү­нээзинден байыр чедиргеш, өр­тектиг белектерни юбилярларга сөңнээн.

ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруг­лар талазы-биле агентилелиниң даргазы Саида Сенгии чыылганнарга байыр чедиргеш, үр чылдарда кады чурттааш, ажы-төлүн өстүрүп кижизиткен өг-бүлелерге “Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш” деп медальдарны болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан.

Бот-боттарынга ынакшылы, хүндүткели база ажы-төлүнүң төлептиг кижизидилгези дээш Россия Федерациязының “Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш” деп медалын 84 харлыг Хүреш-оол Күжүгетович биле 83 харлыг Чурунээ Салчаковна Тортен-оолдарның өг-бүлезинге база тывыскан. 1956 чылда кудазы болган соонда, өгнүң эр ээзи шериг албан-хүлээлгезин эрттирер дээш, бадыланчып четтикпейн чорупкаш, 1959 чылда чанып кээрге, бадыланчып алганнар. 62 чыл иштинде кады чурттааш, дөрт ажы-төлдү, 22 уйнукту кижизидип, бут кырынга тургускан. Оларның өг-бүлезинде эртем болгаш өөредилге, күш-ажыл, спорт, уран чүүл бир дугаар черде. Тортен-оолдарның өг-бүлези чүгле Тээли суурда эвес, а кожуунда хүндүткелдиг өг-бүлелерниң бирээзи.

2015 чылда “Алдын кудазын” демдеглеп эрттирген, 11 ажы-төлдү ниитилелдиң төлептиг кижилери кылдыр кижизиткен өг-бүле Доржу Калзанович, Данзы Кончуковна Ховалыгларга, 56 чылдарның иштинде бот-боттарынга шынчы болуп, ажы-төлүн ынакшылга, шынчы чорукка өөредип, кожуунунуң, суурунуң төлептиг кижилери кылдыр кижизиткен Тожу кожуундан келген өг-бүле Калин Байгатович, Дунмаяк Сундуевна Колдарның өг-бүлезинге, 51 чылдарның иш­тинде өг-бүлезинге ынакшылды болгаш шынчы чорукту кадагалап, быжыг өг-бүлени туткан Эрзин кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары Свертов Каевич Хайын, Чумбуртай Мамаевна Тамыжапка РФ-тиң “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп медальдарны болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан. 

Дараазында республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген 30 өг-бүлеге “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп медальдарны болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан. Оларга эң улуг аас-кежик дээрге-ле — ажы-төл. Ол дээрге Чаа-Хөл кожууннуң үлегерлиг өг-бүлези Эрес-оол Белекович болгаш Күнзенмаа Килиновна Дажы-Наваалар-дыр. Өг-бүлениң эр ээзи бодун көдээ ажыл-агыйга өргээн. Ол — күш ажылдың хоочуну, Чаа-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы. Өөнүң ишти Кунзенмаа Килиновна чээрби ажыг чылдар иштинде уруглар садынга ажылдааш, “Иениң медалының” 1 чадазы, “Иениң алдары” орденниң 3-кү чадазы-биле шаңнаткан.

База-ла Чаа-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары. 50 чылдар иштинде 7 ажы-төлдү төрээш, кижизиткен. Амгы үеде он алды уйнуунуң кижизидилгезинге улуг үлүг-хуузун киирип чоруур. Ол дээрге 2018 чылда “Алдын кудазын” эрттирген Кызыл-оол Чымбаевич болгаш Мария Ховалыговна Мактаннар-дыр. Суму болгаш кожуун чергелиг мөөрейлерге киржип, төрээн чериниң амыдыралынга идепкейлиг киржип чоруур өг-бүле.

Тес-Хем кожууннуң төлептиг чурттакчылары Кара-оол Лоп­сан­ович болгаш Чурумаа Сал­чак­овна Лапчаалар бот-ботта­рын­га бердингени, шынчызы, ынаа-биле чонунга үлегерлиг өг-бүле деп санадып чоруур.

Ыраккы Тере-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары 50 чыл­дарның иштинде бот-бот­тарынга шынчызын бадыткаан, кожуунунуң чонунга үлегерлиг, быжыг найыралдыг, бот-бот­тарын хүндүлээр өг-бүле деп санадып чоруур Василий Даржаевич болгаш Елизавета Клименть­евна Кызылдарның өг-бүлези дөрт ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр кижизиткен.

Кызыл кожууннуң чурттакчылары 49 чылдар иштинде ка­ды чурттааш, ажы-төлүнге шын­чы чорукту, хүндүткелди бот­тарының амыдыралы-биле көргүскен өг-бүле Данов Данил­ович болгаш Раиса Саяновна Дажимбалар.

Тес-Хемден Николай Баир­ович болгаш Оюмаа Чорбаевна Аракчааларның, Улуг-Хемден Кошкар-оол Тюлюшевич болгаш Анчымаа Суваковна Дамдын-оолдарның, Эрзин кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары Чырандай Шодунович болгаш Чанчин Балчыровна Намзырайларның, Барыын-Хемчиктен Көкен-оол Салчакович болгаш Толчат Кужугетовна Сотпаларның өг-бүлелери дээш өскелерни-даа чижекке адап болур.

Хөй чылдар иштинде бот-боттарынга шынчызын бадыткаан, үлегерлиг өг-бүлелерге аас-кежикти, узун назынны күзеп каалыңар. 

Айдың ОНДАР.

Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруктары.