
Тываның үлегерлиг өг-бүлелери.
Өг-бүле – ниитилелдиң өзээ. Кандыг-даа улуг күрүне “бичии күрүне” деп адаарывыс өг-бүлелерден тургустунган. Эрткен неделяда Өг-бүле, ынакшыл болгаш шынчы чоруктуң хүнүн бүгү чуртта дег, Кызыл хоорайга база байырлап демдеглээн. Байырлалдың кол маадырлары республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген төлептиг өг-бүлелер болган. Оларның аразында үр чылдарда найыралдыг кады чурттап, хөй ажы-төлдү өстүрүп кижизиткен үлегерлиг өг-бүлелер бар.
Байырлал шинчилиг кылдыр кеттинген, холдарында боодал чечектер туткулаан улуг-биче назылыг чон июль 6-да эртенгиниң 10 шакта “Азияның төвүнге” чыглып келген. Бай-Тайга, Мөнгүн-Тайга, Тожу, Эрзин, Сүт-Хөл дээш республиканың ырак кожуун, суурларындан чалаткан аалчылар чыглып келгилээн. Келген аалчыларны бүрүткээн соонда, бот-боттарынга байыр чедиржип, чурукка тырттырышкаш, Тываның үндезин культура төвүнче байырладың кол кезээн демдеглээри-биле шуужупкан.
Тываның үндезин культура төвүнүң көрүкчүлер залы шыгырт долу. Хүндүлүг аалчыларны Тываның күрүнениң танцы болгаш ыры-хөгжүм ансамблиниң артистери Кара Салчак биле Венера Ооржак ээлгир чараш самы-биле уткуп алган.
ТР-ниң Баштыңының бирги оралакчызы Органа Натсак ТР-ниң Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден байырлалды ажыдып, келген аалчыларга байыр чедирген.
Баштай-ла “Үлегерлиг өг-бүле” деп атты Валерий Ховалыгович болгаш Анай Балчыровна Кара-оолдарга тывыскан. Олар 1968 чылда өг-бүле туткан, амгы үеде 50 чыл оюн демдеглеп турар. Валерий Ховалыгович Кара-оол школа директорлап, Элегес, Суг-Бажы, Черби суурларга көдээ совет даргалап чораан. Ол “Эр адын бадыткаан”, “Алдар-ады мөңге читпес”, “Төөгүде арткан силер”, “Ыдык күштүг Будда бурган” деп номнарның автору. Өөнүң ишти Анай Балчыровна-биле кады “Эчис сорулга, чаарттынган Тыва” деп номну үндүрген. Күш-ажылдың хоочуну, Тыва Республиканың өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы.
Анай Балчыровна Кара-оол партия-совет ажылынга 46 чыл иштинде ажылдаан. Ол күш-ажылдың болгаш Тываның херээженнер шимчээшкининиң хоочуну. “Иениң өөрүшкүзү”, “Авыда Будданың төрүттүнгениниң дугайында” деп номнарның автору. Бо өг-бүле аныяк-өскенге күш-ажылдың, шынчы чоруктуң болгаш аас-кежиктиң үлгери болуп чоруур.
Дараазында 60 чыл ишти кады чурттаан Стай-оол Курбаевич, Сендин Самбуевна Ондарларның өг-бүлезинге база өгленгенден бээр 20 чыл болган Алим Алдын-оолович, Аида Хүлер-ооловна Сааяларның өг-бүлезинге ТР-ниң Баштыңының байыр чедирген бижиктерин тывыскан.
“Бриллиант кудазын” эрттирип турар Стай-оол Курбаевич болгаш Сендин Самбуевна Ондарларга, “Алдын кудазын” демдеглеп турар Валерий Ховалыгович, Анай Балчыровна Кара-оолдарга, “Фарфор кудазын” демдеглээн Алим Алдын-оолович, Аида Хүлер-ооловна Сааяларга Кызыл хоорайның ХБАБ эргелекчизи Саглаш Барыңмаа байыр чедиргеш, оларны сцена кырынче чалап, шаанда бадыланчып турда дег, бадылажылганың юбилейи болуп турар дугайында актыга атты салдырган. ХБАБ-тың Тыва Республикада эргелелиниң удуртукчузу Татьяна Москаленко юбилярларга бадыланышкан дугайында херечилелдерни тывыскан.
“Тывахарылзааинформ” акционерлиг ниитилелдиң директору, Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының депутады Сылдыс Хертек Кызыл хоорайның чагырга чериниң болгаш депутаттарының өмүнээзинден байыр чедиргеш, өртектиг белектерни юбилярларга сөңнээн.
ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар талазы-биле агентилелиниң даргазы Саида Сенгии чыылганнарга байыр чедиргеш, үр чылдарда кады чурттааш, ажы-төлүн өстүрүп кижизиткен өг-бүлелерге “Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш” деп медальдарны болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан.
Бот-боттарынга ынакшылы, хүндүткели база ажы-төлүнүң төлептиг кижизидилгези дээш Россия Федерациязының “Ынакшыл болгаш шынчы чорук дээш” деп медалын 84 харлыг Хүреш-оол Күжүгетович биле 83 харлыг Чурунээ Салчаковна Тортен-оолдарның өг-бүлезинге база тывыскан. 1956 чылда кудазы болган соонда, өгнүң эр ээзи шериг албан-хүлээлгезин эрттирер дээш, бадыланчып четтикпейн чорупкаш, 1959 чылда чанып кээрге, бадыланчып алганнар. 62 чыл иштинде кады чурттааш, дөрт ажы-төлдү, 22 уйнукту кижизидип, бут кырынга тургускан. Оларның өг-бүлезинде эртем болгаш өөредилге, күш-ажыл, спорт, уран чүүл бир дугаар черде. Тортен-оолдарның өг-бүлези чүгле Тээли суурда эвес, а кожуунда хүндүткелдиг өг-бүлелерниң бирээзи.
2015 чылда “Алдын кудазын” демдеглеп эрттирген, 11 ажы-төлдү ниитилелдиң төлептиг кижилери кылдыр кижизиткен өг-бүле Доржу Калзанович, Данзы Кончуковна Ховалыгларга, 56 чылдарның иштинде бот-боттарынга шынчы болуп, ажы-төлүн ынакшылга, шынчы чорукка өөредип, кожуунунуң, суурунуң төлептиг кижилери кылдыр кижизиткен Тожу кожуундан келген өг-бүле Калин Байгатович, Дунмаяк Сундуевна Колдарның өг-бүлезинге, 51 чылдарның иштинде өг-бүлезинге ынакшылды болгаш шынчы чорукту кадагалап, быжыг өг-бүлени туткан Эрзин кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары Свертов Каевич Хайын, Чумбуртай Мамаевна Тамыжапка РФ-тиң “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп медальдарны болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан.
Дараазында республиканың аңгы-аңгы кожууннарындан келген 30 өг-бүлеге “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп медальдарны болгаш хүндүлел бижиктерни тывыскан. Оларга эң улуг аас-кежик дээрге-ле — ажы-төл. Ол дээрге Чаа-Хөл кожууннуң үлегерлиг өг-бүлези Эрес-оол Белекович болгаш Күнзенмаа Килиновна Дажы-Наваалар-дыр. Өг-бүлениң эр ээзи бодун көдээ ажыл-агыйга өргээн. Ол — күш ажылдың хоочуну, Чаа-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы. Өөнүң ишти Кунзенмаа Килиновна чээрби ажыг чылдар иштинде уруглар садынга ажылдааш, “Иениң медалының” 1 чадазы, “Иениң алдары” орденниң 3-кү чадазы-биле шаңнаткан.
База-ла Чаа-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары. 50 чылдар иштинде 7 ажы-төлдү төрээш, кижизиткен. Амгы үеде он алды уйнуунуң кижизидилгезинге улуг үлүг-хуузун киирип чоруур. Ол дээрге 2018 чылда “Алдын кудазын” эрттирген Кызыл-оол Чымбаевич болгаш Мария Ховалыговна Мактаннар-дыр. Суму болгаш кожуун чергелиг мөөрейлерге киржип, төрээн чериниң амыдыралынга идепкейлиг киржип чоруур өг-бүле.
Тес-Хем кожууннуң төлептиг чурттакчылары Кара-оол Лопсанович болгаш Чурумаа Салчаковна Лапчаалар бот-боттарынга бердингени, шынчызы, ынаа-биле чонунга үлегерлиг өг-бүле деп санадып чоруур.
Ыраккы Тере-Хөл кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары 50 чылдарның иштинде бот-боттарынга шынчызын бадыткаан, кожуунунуң чонунга үлегерлиг, быжыг найыралдыг, бот-боттарын хүндүлээр өг-бүле деп санадып чоруур Василий Даржаевич болгаш Елизавета Климентьевна Кызылдарның өг-бүлези дөрт ажы-төлдү төлептиг кижилер кылдыр кижизиткен.
Кызыл кожууннуң чурттакчылары 49 чылдар иштинде кады чурттааш, ажы-төлүнге шынчы чорукту, хүндүткелди боттарының амыдыралы-биле көргүскен өг-бүле Данов Данилович болгаш Раиса Саяновна Дажимбалар.
Тес-Хемден Николай Баирович болгаш Оюмаа Чорбаевна Аракчааларның, Улуг-Хемден Кошкар-оол Тюлюшевич болгаш Анчымаа Суваковна Дамдын-оолдарның, Эрзин кожууннуң хүндүлүг чурттакчылары Чырандай Шодунович болгаш Чанчин Балчыровна Намзырайларның, Барыын-Хемчиктен Көкен-оол Салчакович болгаш Толчат Кужугетовна Сотпаларның өг-бүлелери дээш өскелерни-даа чижекке адап болур.
Хөй чылдар иштинде бот-боттарынга шынчызын бадыткаан, үлегерлиг өг-бүлелерге аас-кежикти, узун назынны күзеп каалыңар.
Айдың ОНДАР.
Арслан АРАКЧААНЫҢ тырттырган чуруктары.
Рубрика:
Санал-онал немээри