ЧАА-ХӨЛДҮҢ МААДЫР УРУУ

Ада-чурттуң Улуг дайынынче шилиттинген тыва эрес-дидим, эки турачы он кыстарның бирээ­зи — Оюн Поля Чизепей уруу.  Хуу­да карточказында ынчаар би­жээн.  Шынында ону бот хакас ие Степанида Еремеевна Уроякова 1915 чылда Чаа-Хөлге божаан. Азыраан ачазының аайы-биле ат-фамилиязы Полина Оюн апарган. Амыдыралының аайы-биле 1920 чылда өг-бүле Таңдыже көшкен. Ашаа Чизепей Түсүпейович  Оюн Иштики херектер шугумунга ажылының аайы-биле 1925 чыл үезинде Кызылга келген. Полина Оюн Кызылдың каттышкан школазын дооскаш, Улан-Удэге ажылчын факультеттиң бухгалтерия салбырынга өөренген. Кызылга үлетпүр-тудуг яамызынга шаңнал-макталдыг бухгалтерлеп ажылдап тургаш, дайынче баар изиг күзелин өске эштери-биле кады илередип, шилиттингеш, ыдык дайынче эки тура-биле аъттанган. Ынчан ол ТАР-ның Нам кежигүнүнге кандидат турган. Амы-тынын артынга каап, өлүм-чидимниг, каржы-дош­кун тулчуушкуннарның берге оруктарын маадырлыы-биле эрткеш, он чалыы кыстар тиилелгелиг, менди чанып келген.  

Полина Оюннуң авазы Чизепей Түсүпейович-биле өг-бүле тударда, Поля уруу биле Семен оглу бар турган. Семен Кызылдың каттышкан школазынга өөренип тургаш-ла, чайлаг школаларынга башкылап эгелээн. Тываның Улустуң чогаалчызы Кызыл-Эник Кудажының «Улуг башкым Уру-Аяк» деп очеригинде «1938 чылда Ийи-Талга чайлаг школазынга ак шырайлыг, кончуг чараш, аныяк эр Семен Оюн башкылап келген. Кичээлдер соонда   Сема башкы баштады, эмдик шарылар мунуп өөредир бис. Шары чеже-даа мөөп турда, башкывыс черле аңдарылбас, харын будун деспеңгирлеп, шарының тас колдуктарынче буттары-биле кижиргендирер, боду кускуннагылаар. Та каяа эмдик шары мунуп өөренген башкы, кижи кайгаар чүве-ле болгай» деп бижээн.

Угбазы Полинаның аваангыр-кашпагайын, эрес-дидимин дөзээн-дир. Бичиизинден-не орлан-шоваа, өөредилге-эртемге сундулуг болганы-биле Полина эки турачылар одуруунга киргени ол.

1946 чылда К-Э.Кудажы башкы училищезинге өөренип киргеш, Иркутскиниң башкы институдун дооскан, төөгү башкызы Семен Чизепейевич Урояковка катап база башкылаткан.

Степанида Еремеевна биле Чизепей Түсүпейович өске-даа ажы-төлүн эртем-билиглиг, төлептиг кижилер кылдыр  кижизиткен.

1960 чылда Бай-Тайганың Бай-Тал суурнуң клувунга ужуражылгага 36 харлыг эки турачы Дарья Намзырайевна Куулар да­йынчы оруктарны канчаар эрткенин, Полина Оюн эжиниң болгаш өске-даа өөрүнүң тулчуушкуннар үезинде маадырлыг чоруктарын чылыг-чымчак сагынганын хоочун журналист башкы Бараат Делег-оол  «Оннуң бирээзи – Бай-Тайга кызы» деп статьязынга 2014 чылдың ноябр­ьда «Шын» солунга чырыткан.

Тыва эки турачы эскадроннуң 2-ги взводунуң командириниң дузалакчызы Чаа-Хөлден Андрей Навачыганович Сундуй — фронтовик он эрес-дидим кыстарны чоок билир дайынчының бирээзи. Полина Оюн — санинструктор уругларның эң улуг назылыы. Шилгедек, аксы­маар шырайлыг, чаражы хөлчок. Эки турачылар шупту чыгыы «Поля угбай» деп хүндүлеп чугаалажыр. Үениң байдалы-биле бедик культурлуг, эртем-билиглиг, орус, хакас, тыва дылдарны арыг билир, хөй-ниитичи, танцылаарынга, ырлаарынга аажок ынак деп 2005 чылда меңээ Андрей Навачыган­ович таныштырып чугаалаан ийин.

Чаа-Хөл школазының чанында «Чаа-Хөлдүң эки турачылары» тураскаалга Полина Чизепейевна Оюннуң ат-сывы билдинмес чылдагаан-биле киир бижиттинмээн. Тураскаалдың үндезилекчизи хоо­чун башкы Виктор Седипович Кызыл-оол Москва чоогунда Тверь хоорайда эртемден уругларының чанынга чурттай берген. Ооң-биле телефоннажып, сүмелешкеш, Тиилелгениң 60 чылында немей бижип киирген.

Амгы үеде Чаа-Хөлде чурттап орар 75 хар үезинде хоочун башкы Клара Монгушевна Саая эрткен чүс чылдың дөртен чылдар төнчүзүнден бежен чылдар эгезинге чедир Чаа-Хөлге Полина Оюнну чоок билир чораан. Полина өөнүң ээзи Шырып-биле иелээ чайжок ажылдыг турган боор, элээди өөреникчи Клара биле эжи оларның бичиижек бажыңының печказын одаар турган. Ынчан бичии уруглар улуг улус-биле шоо­луг чугаалашпас, ынчангаш Полина Оюнну эки турачы дайынчы деп орта билбес-даа турган. Клара 1954 чылда 7 класс дооскаш, Кызылдың башкы училищезинче өөренип чоруткан, оон улаштыр өске кожуунга ажылдап, чурттап чорааш, төрели Полина Оюн-биле харылзаазы үзүлген.

Чаа-Хөл кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң даргазынга үш удаа соңгудуп чораан Мария Михайловна Кара-Сал-биле Чаа-Хөлдүң эки турачы дайынчыларының дуга­йында хөөрешкеш, мен:  «Он эрес-дидим, чалыы кыстарның бирээзи Чаа-Хөлден Оюн Поляны билир улуг назылыг кижилер  артпаан. Кажан мөчээни, кайда ажааганы база билдинмес» — дээ­римге, Мария Михайловна: «Ол Полина Чизепейевна мээң чаавам кижи болган. Ынчан бичии турганымдан эки сагынмазым кончуг-дур — дээш, улай чугааланды. -- Кырган-ачамны Ондар Баазаң дээр, ачам Михаил Ондарович Борбак, а кады төрээн акызын Михаил Баазаңович дээр. Михаил  деп атка кончуг ынак улус болган. Мээң кады төрээн дуңмам Борбак Маадыр-оолдуң оглунуң ады база Михаил».

Мария Михайловнаны (Маша беш харлыг турда)  Михаил Баазаңович биле Полина Чизепейевна Шырыптар азырандыга алган. Полина Чизепейевна Ми­хаил Баазаңович-биле өгленгеш, фамилиязы Шырып апарган. Бичии Маша ынчан угаан кире берген. Азыраан авазының чажы дискек чедер чыгыы узун, чоонун утпаан. Азырап чораан иезиниң чааскаан тырттырган болгаш улустар-биле-даа тырттырган фото-чуруктары бар турган. 1980 чылдар ортанында Ак-Туругдан Кызыл-Дагже ажыл-амыдырал аайы-биле көжүп чорда, хөй орун-дөжек, хептер кырынга салып каан фотоальбом хат-салгынга машина кырындан аңдарлып калган болган. Эртенинде өөнүң ээзи-биле орук дургаар дилээш, тыппаанынга хомудаан.

Полина Чизепейевнаның авазы Степанида Ермолаевна Уроя­кова (Полина Оюннуң дайынче чоруурда карточказында Еремеевна деп бижээн) 1959 чылдың август 2-де 69 харлыында туяадан хенертен мөчээн. Уруу Полина Чизепейевна Шырып, авазының соонда ийи неделя болгаш, август 14-те 44 харлыында база туяадан хенертен мөчээн. Өлген би­жиинде хакас омактыг диген. Да­йын уржуктары илдеңинден ийиги бөлүктүң инвалиди болган соонда беш-ле чыл чурттаан. Эрес-дидим маадырывыстың чүрээ сокпастаарынга чедир каш секундалар артканда дайынга тулчуушкуннарны, сыылаан октарны, ында-мында чазылган снарядтарны, кулак уюк частыышкыннарны, малгаш-баларны, чыттыр шаптырган дег өлүг кээп дүшкүлээн солдаттарны карак чивеш аразында сагынган-даа чадавас.

Чаа-Хөлдүң маадыр уруу, да­йынче баарда Поля Оюн Чизепей уруу, кезек үеде Полина Уроякова, сөөлгү ады-сывы Полина Чизепейевна Шырыпты кайда ажааганы орта билдинмес. Чаа-Хөл шынаазынга чайын долуп келир хөөлбек-далайның чалгыглары кам-хайыра чок чүлгүй шаап каапкан-даа чадавас.

Эрес-дидим эки турачыларывысты, ылаңгыяда он кыс да­йынчыларны көрген, дыңнаан, каксы-даа бол, билир кижилер ийи-чаңгыс арткылаан. Ажы-төл салгакчылары, ырак-чоок улузу-даа чоруур болгай. Ажыттынмаан документилер бар база чадавас. Ынчангаш кыс хиндиктиг, ие-чаш чаяачы маадырларывыстың дайынга-даа, тайбың-даа үеде ажыл-амыдыралының, эш-өөрүнүң дугайында айтыртынып, номчуп, дилеп, сактыышкыннарны чыып бижиири күзенчиг.

Дегут Демчик.

Чаа-Хөл суур.

«Шын» №36 2015 чылдың апрель 7