ЧЕДИИШКИННЕРИМ - АВАМНЫҢ АЧЫЗЫ

Дмитрий КАЧАН Тывада билдингир журналист Ирина Борис­овна Качанның оглу. Ол Германияда ажылдап чурттап турар. Тывага төрүттүнген, Кызылга школа дооскан аныяк кижи техниктиг эртемнерниң кандидады деп атты даштыкы чуртка чедиишкинниг камгалаанын дыңнааш-ла, ооң-биле чугаалажыр арганы дилеп турган кижи мен. Чоокта чаа интернет четкизин дамчыштыр ооң-биле чагаалажыр аргалыг болдум.

— Экии, Дмитрий Сергеевич, бижээниңер диссертацияның адын чүү дээрил? Ооң кол сорулгазы чүү ирги?

— Ажылдың ады «Телекоммуникация четкилеринге  медээлерни кончуг дүрген дамчыдарын организастаарынга чедингир эрттирилге шугумнарын үнелээриниң методикаларын ажылдап кылыры». Ооң кол сорулгазы – секундада 10 Гбиттен тура дүргенниг чедингир эрттирилге шугумнарынче чедип алыры. Шинчилелдерниң түңнелдери амгы телекоммуникация күчү-күштериниң  ужур-дузазын улгаттырарынга дузалыг. Оон тода кылдыр та­йылбырлаар болза, бөдүүн чонга билдинмес сөстер, терминнер ажыглаар апаар. Бо талазы-биле сонуургалдыг кижилер https://sibsutis.ru//science/postgraduate/dis_sovets/ деп бо сайтыда 78 дугаарында, оон  номчуп болур.

— Ийе, үе өскерилген. Бистиң номчукчуларывыс аразында ону сонуургаар кижилер база бар. Мындыг нарын эртем ажылын, ам артында даштыкыда камгалап алганыңарны бодаарга, школага өөренип тургаш, сан эртеминге шыырак-ла турган боор силер аа?

— Сан эртеминге сонуургалым турган. Ынчалза-даа бир таварылга мээң келир үеде салым-чолумну өскертир часкан.

Школага өөренип турумда, математика башкызы мен дыңнап турумда авамга: «Силерниң оглуңар сан эртеминге сунду чок кижи-дир. Ынчангаш өске школаже шилчидип ап болур силер бе?» — дээн. Ону дыңнааш, хомудаанымны канчаар! Херек кырында, ындыг эвес дээрзин канчаар тайылбырлаар аайын тыппаан мен. Ооң соонда өске школаже шилчидип алганым – мээң школачы амыдыралымда эң эки чүүл болганын ам бодаар чордум. Ол үеде меңээ дыка ыядынчыг болгаш аарышкылыг болган. Ажыы-биле чугаалаарга, мугулай кижи-дир дээн ышкаш кылдыр меңээ  дыңналган.

— Ада-ие база дыка хөй таварылгаларда ажы-төлүвүстү деткивейн, кончуп шаг болур болгай бис. Ирина Борисовна канчалды?

— «Ол дээрге шуут хей, хоозун чүве-дир» — деп, авам чугаалаанын дыка эки сактыр мен. Авам-биле школадан үнгеш, хоорай кезип, сагыш-сеткиливис чугаалажып хүнзээш, кежээ чанып кээримге, буруузунганым «чадап каан», «авам менден чөгенген» дээн ышкаш бодалдарым эсти берген. «Санга сунду чок» кижи Новосибирскиде күрүнениң техниктиг университедин кызыл диплом-биле доо­зуп, ооң-биле чергелештир экономика талазы-биле мергежилди база алдым. Оон Германияның кончуг шыырак дээн лабораториязынга ажылдап, техниктиг эртемнерниң кандидадының чадазын камгалап алдым.

— Силер бо эртем чадазын кам­га­лааш, школага силерни математикага сунду чок деп башкының үн­дүр­ген түңнели шын эвес дээрзин ба­дыткааныңар ол-дур. Амыдыралда мындыг таварылгалар дыка хөй болуп турар. Та, чеже кижи күзелиниң эчизинге четпейн, ара соксап каан чүве?!

— Ийе, ынчангаш мен школачыларга, эң ылаңгыя оолдарга,  башкылар кижилер болганда, кандыызы-даа бар, күзелиңерни чедип алыр дээш, «шыдавас сен», «сунду чок сен» дээн чугааларга дүжүп бербейн, эки өөрениңер деп чагыксаар кижи-дир мен. Ажылынга бердинген башкылар хөй. Ынчангаш мени амыдыралдың делгем оруунче үдээн, чоокта чаа 100 чылдаанын демдеглеп эрттирген Кызылдың 1 дугаар школазынга, башкыларымга силерниң солунуңар арнын таварыштыр Чаа чыл-биле байыр чедирерин чөпшээреп көрүңер. Математика башкызы Татьяна Ивановна Белоусова мээң амыдыралда оруумну шын тып алганымга кончуг улуг салдар чедирген кижи, ынчангаш башкымга мөгеер мен.

— Мергежил шилип алырынга кым улуг салдар чедиргенил?

— База-ла авамның салдары-дыр. Чырык чер кырында чедииш­киннерим шуптузу – авамның ачы-хавыяазы. Эртем-билиг чедип алырынга, кижизиг мөзү-шынар хевирлээринге ооң үлүү улуг. 

Бичии турумда «Денди» дээр оюн турган. Авам-биле аңаа ойнаар бис. Оон кажан бажыңывыска компьютер тыптып кээрге, ооң артынга кайы хире-даа олурумда (колдуунда ажыы чок оюннар ойнап турган-даа болзумза), кызыгаарлап турбаан.  Ындыг-мындыг мергежилдиг болур сен деп турганын-даа сагынмас-тыр мен. Ынчалза-даа авамның ачазы — кырган-ачам, офицер кижи болганы-биле, авам мени салгал дамчаан офицер болур деп күзеп турганын билир турдум.  Ооң кижизидер кол чепсээ – кажан-даа албадавас, боду үлегер-чижек болуру. Чижээ, мен кажан-даа авамны «ижипкен» турда, көрүп көрбээн мен. Ол таакпылаар деп билир мен, ынчалза-даа школа доос­кужеге чедир көрбээн турдум. Ажы-төл ада-иезин өттүнер, ынчангаш өг-бүлеге доктааттынган чурум келир үеде дыка хөй өг-бүлелерниң чаңчылы болу бээрин сактып алыры чугула. Ада-иезин кежээлерде столунуң кырынга аъш-чемин делгээш, пиво ижип олурар кылдыр көрүп чораан ажы-төлү база ону «эки чаңчыл» деп бодап, сагып артар болгай. 

— Өг-бүлениң чурум езулалын кончуг эки демдегледиңер. Душтук бар бе?

— Ийе. Бар. Өгбелери түрк дылдыг уруг-биле элээн үр үеде ужуражып турар мен. Ооң өг-бүлеже көрүжү база мээңии-биле дүгжүр. Ынчангаш бот-боттарывыска тааржыр-дыр бис деп бодап чоруур мен. 

— Эртем ажылынга болгаш амы­дыралыңарга улуг-улуг чедиишкиннерни күзедим.