Юн Кам — Брюс Ли

Сактырга-ла, бо кижи шупту чү­вени шыдаар ышкаш. Ооң мурнунга каш кижи турары аңаа дөмей – ийи-даа, азы  чээр­би-даа. Ол бодунуң дайзыннарын ылап-ла тиилеп аптар. А тиилелге бүрүзү ол аныяк кижиге че­диишкиннерни эккеп турган. Чүге дизе, ол кезээде чүвениң шыны дээш, кем-буруу чок улустарның дең эргези дээш туржуп чораан.

Брюс Ли  1973 чылдың июль 20-де чок апарган. Бодунуң эң-не  аваангыр, күш-шыдалы четчи берген үезинде мөчээн  кижиниң адын бо хүннерге чедир чырык чер кырында сая-сая кижилер  утпайн сактып, ооң тоолчургу маа­дырлыг оруунга мөгейип чоруурлар. А ооң кол рольдарга ойнааны хөй санныг  кинолары амга чедир кө­­­рүк­­­­чү­лерниң ынакшылын чаалап албы­шаан, кайы-даа чурттарның киноэкраннарындан, телеэфирлеринден дүшпейн турар. Ийе, ол ындыг болур ужурлуг-даа – аңаа деңнежир кижи турбаан, турбас-даа.

Баштай ону Юн Кам деп адап турган. Шак ындыг атты кыдат опера теат­рының актеру – ооң ачазы, 1940 чылдың        ноябрь 27-де төрүттүнген оглунга (амгы Брюс Лиге) берген. Удатпаанда өг-бүле Гонконгыже көшкен. Төрүмелинден кадыы кошкак, аарыычал Юн Кам  ачазының дузазы-биле бүгү делегейге билдингир апаар алдарынче баштайгы базымнарын аңаа кылып, кунг-фунуң үнген дөзү  Тайцзицюань гимнастиказынче барып эгелээн. Тайцзицюань шаг-шаандан бээр кижиниң кадыын быжыглаар кайгамчык аргалары-биле алдаржаан турган.

Бичии Юн Кам кунг-фунуң чажыттарын ажыдып эгелээш, аңаа бар-ла сеткилин, күжүн берип, арга-дуржулгазы хүн­­­­ден хүнче  бедээн тудум,  хөй ажылдап, мастер Вин Муннуң аргаларын өөренип кирипкен. Алган би­лиин Гонконгунуң кызаа кудумчуларынга херек кырында ажыг­лаар ужурга таваржып турган. Аныяк­тар аразынга болган шош-содааларга бо-ла киржи бээр апарган. /р эвес үе эрткенде, чок дээн кудумчу содаачылары безин бичии оолактан оя кылаштажып эгелээн. 14 харлыг оол  халдап келген он-он калчаа содаачыларны улуг-даа бергедээшкин чокка тарадыр шашкылаптар апарган. Ол үеге чедир эдилеп чораан Юн Кам деп адын Брюс Ли кылдыр солуп алган. (Ооң допчу намдарын бижээн бижикчилер  ооң шола адының чүнү херечилеп турарын билип чадап кааннар.)

«Кунг-фунуң езулуг мастери  чылдагаан чок черге шош-содаага киришпес»  дээн  ачазының чагыын Брюс Ли хажыт чокка күүседип чораан. Ынчангаш чуртталгазының төнчүзүнге чедир ол  бодунуң уран мергежилин  чүг­­ле эки чүүл­­­дерге ажыглап, улуска куду көрдүрген улуска дузалажып, камгалап чораан.16 харлыг тургаш, ол чурттуң ат-алдары алгаан мастерлерин тиилеп албышаан, кунг-фуга кижилерниң кажан-даа дың­нап безин көрбээни че­диишкиннерни чедип алган. Шак ынчаар  чалыы оолак Брюс Линиң ат-сураа, ат-алдары бүгү делегейге сурагжып эгелээн. Ат-сураглыг апаарга, Кыдаттың мафиязының  баштыңчызы Брюс Лиже онза кичээнгейни салып эгелээн. Олар бүгү Кыдатты холга алыр бодай берген. Гонконгыга Брюс Ли ышкаш камгалакчылар алдын өртектиг турган. Кажан  Брюс Лиге ол дугайын сүмелеп, аңаа хөй түңнүг юлиан бээрин аазап турган мафия баштыңнарының кажар, оптуг дилээнден  ойталаарга, олар ажыы-биле багай сеткилин илередип кыжанганнар.

Бир эвес Брюс Линиң ада-иези оглун албадап тургаш, АКШ-че өөредип чорутпаан болза, та чүү болур турган. АКШ-тың Сиэтл хоорайда  Эдисоннуң техниктиг университединче ада-иези өөредип киирип каарга, ону үр-даа болбайн каапкаш, Вашингтон  хоорайның башкы университединиң филология  салбырынче кирип алган. +өредилгези чай чок болза-даа, хос­туг үезин кунг-фуга берип, дүнелерде безин  элеп калган бурунгу манускртиптерни номчуп, ийи кижиниң тулчурунуң,  каратэ-донуң, айкидонуң, кэмпонуң, дзюдонуң чаа-чаа аргаларын өөренирин уламчылап турган.

Ынчан өске дайынчы мергежилдерден шуут ылгалып турар чаа хевирни ол бодап тыпкан. Түңнелинде спортчу да­йынчы мергежилдер  уран чүүлүнге туруп көрбээн, эң дээштиг, көрүштүг кезектерден тургустунган джиткун-до (моондактаар чудурук оруу) деп чаа арга-хевирни ол чогаадып тыпкаш, бодунче сая-сая кижилерни хаара туткан.

Кара пөстер куржангаш, «кьяй» деп алгырбышаан, чаңгыс аай шашкыланган көргүзүглерлиг япон кинолар ынчан көрүкчүлерниң хөңнүнге дээпкен. Улус­тарның сонуургалын оттурар,  чаа  хевирниң кинолары  херек апарган.

Бир кинорежиссер телевизорга Брюс Линиң оюн көргүзүглерин  таварылга бооп көрүп кааш, шуут-ла алгырыпкан. Киностудияга Брюс Ли улуг тывыш болган.

Баштайгы  тырттырган «Килең чудурук» деп  кинозу канчаар-даа аажок чедиишкинниг болуп, үш неделя дургузунда дөрт миллион доллар орулганы Брюс Лиге берген. Сөөлзүредир ооң орулгазы оранчок өскен.

Байый берген Брюс Ли кадайы Линда-биле боттарының «Конкорд» деп киностудиязын ажыткан. Аңаа да­йынчы уран чүүлдүң эң билдингир мас­терлерин чалап, киириштирип тургаш, боду сценарийин бижээни баштайгы кинону тургузуп эгелээн. Ынчалза-даа күзелин чедир боттандырбайн, 1973 чылдың июль 20-де Брюс Ли чок апарган.Ооң эгелеп кааны «+лүм биле оюн» деп кинозун,  эжи төндүр тырттырган. Ында мындыг үзүндү бар: кол маадыр Билли Ло улуг мафияга таварышкаш, оларга удур демиселди эгелээрге, бир хөлезилеткен  өлү­­рүк­­чү ооң арнын балыглаптар. Ону  таныыр кижи Биллини  аалчылар бажыңынга чажырыпкаш, амы-тынын камгалап каар. Ооң соонда мафия билзин, бүзү­­резин дээш, меге хөөржүдүлгени ооң эштери кылыр. «+лген» кижиниң арнынга фарфор маска  кедиргеш, хөйге көзүлдүр орнукшудар. Кыдатка туруп көрбээн, чок дээн удурланыкчызының  «өлгенинге» мафия кайгамчык өөрүп, байырлап турган. Ол үеде Биллиниң арнында ба­лыын кыдат улусчу эмчи шуут сорбу чок кылдыр экиртир эмнеп каан. Арнында балыы эттинген Билли мафиядан өжээ­нин негеп кириптер. Кинонуң төнчүзүнде мафиядан чаң­гыс-даа дайзын өлүм­­ден чайлавас.

Сөөлүнде кээп кинонуң бо үзүндүзү янзы-бүрү тоолчургу болгаш хоозун чугааларны тывылдырган. Чамдыктары  Брюс Лини мафия өлүрген деп бадыткап турганнар, а өскелери  «өлүм» деп сөстү эмин эрттир хөй  ажыглап тургаш, аза-буктарны бодунче элзеткен деп хоозун чугаа үндүрген, үшкүлери мырыңай Брюс Лини мастер Дим Мактың чоорту өлүрер уран аргазы-биле өлүрген деп бадыткаарын оралдашканнар. Ындыг арга ажыглаар мастерлер удурланыкчызының өлүмнүг точкаларынче шашкылап кааптарга, элээн үе эрткенде, чоорту өлүр чүве-дир. Дөрткүлери Брюс Ли кижиниң шыдаар хире чүвезин шыдааш, билир ужурлуг чүвезин  доозазын күү­­сеткеш, амы-тынынга боду четтинген деп турар. А чамдык улус Брюс Ли ам-даа дириг, ол бир-ле хүн ыяап-ла ээп келир деп бүзүреп манавышаан…

Сөөлгү идегел делегейниң хөй сая-сая кижилериниң сеткил-сагыжын оожур­гаткан күзели болуп артып каары кончуг-ла хомуданчыг.

1973 чылдың июль 23-те Сиэтл хоорайның  төөгүзүнде  кажан-даа, кымның-даа көрүп көрбээни хөөржүдүлге болган. Делегейниң тоолчургу маадыры  Брюс Лини сөөлгү орукче үдээн чоннуң хөйүнден Сиэтл хоорайның кудумчулары кижи сыңар чер чок кылдыр, дириг далай дег, чалгып турган. Делегейниң кайы-даа чурттарынга ол хире хөй чон чыыл­ган хөөржүдүлге кажан-даа тур­баан, кажан-даа турбас деп  түңнелди эксперттер кылган.

Он-он кижилер, Брюс Ли-биле  дываажаң оранынга ужуражыр дээш, амы-тынынга четтинип турганнар. Муң-муң аныяк чараш кыстар  кажан-даа ашакка  барбазын Брюс Линиң хөөржүдүлгезинде даңгыраглааннар.

А кажан Брюс Ли мөчээниниң соонда эмчилер ооң мага-бодун кескеш, хынааш, кайгай бергеннер: бодунуң кыска назынында ону тиилеп алыр дээш кээп турган мафияның өжээнзиректери-биле 602 коргуш чок демиселге киржип, оларның 597-зин тиилеп үнген «Бичии Улу» — Брюс Ли ховар аарыг — мээ ыжыындан өлген болган.

 Седип-оол Иргит.

Төп парлалгадан белеткээн.

"Шын" №7 2015 чылдың январь 24