«Бо-даа үениң экизин, кижи боду-ла кызар болза, канчаар-даа аас-кежиктиг чурттап болурунуң аргазы бар. Ындыг-даа болза, амыдыралдан эскерип чоруурга, кижилерниң сагыш-сеткилиниң кадыг-берге апарганын кайгап-даа ханмас кижи-дир мен.
Ынакшылда назы-хар чок-ла дээш, чаа өгленген аныяктар бичии-ле чүве дээш маргыжып алгаш, дораан өг-бүлезин каап, акша-көпеектиг, бай-шыдалдыг, бодундан 10-20 хар-даа улуг кижи-биле холбажып алгаш, чоруптар. Ылаңгыя эр улуска хамаарыштыр алырга, алган кадайын, чаш ажы-төлүн каапкаш, бай-шыдалдыг уругга бажың-балгат, машина-техника саттырып алгаш, сагыш-сеткили дыштыг чурттап чоруурлар. Шак ындыг чиик чуртталга сүрүп чоруурлар тыва оолдар аразында көвүдээни дыка-ла хомуданчыг-дыр. Оларны кым-даа «орталан, ажы-төлүң бода» деп чагып сургавас. А харын-даа чамдык төрелдери шыдалдыг уругга барып алганынга бүдүү амырап чоруур, а чаш ажы-төлүнүң келир үезин бичии-даа тоомчага албас. Ол чаш төлдерниң сагыш-сеткилинде чүү болуп турары кымга-даа хамаан чок. «Адазы бар хиреде өскүс арткан» төл адазын кайы хире чоктап, сактып чоруур деп бодаар силер? Ашаанга кагдырган аныяк уруглар кара чааскаан ажы-төлүн хилинчектенип азырап, карактап артар. Алимент акшазын төлеп турар-даа болза, акша-биле чаш төлдүң адазын канчап деңнээрил. Чамдыктары ону шуут төлевес-даа, көпеек-даа бербес.
Сөөлгү үеде арагалаар кижилерни «Чоннуң оолдары», «Чоннуң кыстары» деп адаар аныяктар кичээнгейге ап турары эки болду. Ону бүрүнү-биле деткиир мен. Ажы-төлүн каггаш чоруй баргаш, алимент төлевейн турар адаларга тускай яладан онаап, хемчээн алыр болза эки.
Хүндүлүг адалар! Келир үениң салгакчылары болур чаш ажы-төлдериңерни кагбайн, эп-найыралдыг, аас-кежиктиг өг-бүлеге өстүрүп, бодуңарның-на төлүңерни карактап-камгалап көрүңер! Чаш төлүңер кезээде силерни манап, силерден деткимчени алыксап чоруур дээрзин утпаңар. Кады чурттаан кадайыңарны хүндүлеп, кээргеп, чараш чуртталгадан бериңер. Кижиниң ажы-төлү дег эргим кижилер бо өртемчейге турбас. Ажы-төлүңер уруг-дарыы көстүп келирге, оон-даа артык чараш болур чоор. Ада-иези найыралдыг эки чурттаарга, ажы-төлү эки кижилер болуп өзер дээрзин утпаңар». (Автору С.А. Салчак).
Шак мындыг дүвүрелдиң коңгазын каккан чагаалар бистиң «ШЫН» солуннуң редакциязынга болганчок-ла келир. Ол чүнү херечилеп турарыл дээрге, сөөлгү үеде аныяктарның аразында бузулган өг-бүлелер саны көвүдээни кижи бүрүзүнуң дүвүрелин оттуруп турар. Шаанда тыва өг-бүлелерге чарлыр хамаанчок, бот-боттары аразынга алгыжып, маргыжар чоруктар ховар турган дээр. Ынчангаш аныяк өг-бүлелер аразында чидиг айтырыгларның дугайында Республиканың аарыгларга удур кадыкшылга төвүнүң аныяк психологу Чойганмаа Сергеевна Допай-биле ажык чугааны кылдывыс.
– Чойганмаа Сергеевна, бо ышкаш сайзыраңгай, бир талада берге үеде силерден дуза дилеп келир өг-бүлелер хөй-ле боор аа?
– Ийе, шынап-ла хөй. Оларның аразында хөй-ле кезии чаа өг-бүле туткан аныяктар. Үе-шаг өскерилген, интернет четкизин таварыштыр кандыг-даа медээлерни кижи бүрүзү соталыг телефон смартфон дамчыштыр көрүп, билип алыр апарган болгаш кижилер аразында чажыттар ховартаан. Дыка хөй өг-бүлелерде херек чок чүүлдер дээш улуг чөрүлдээлер болуп турар. Ындыг-даа болза аныяктар аразында бодунуң аажы-чаңында четпестерни эдип, психологтан сүме алыксаар улус эвээш. Психолог кижиден чүгле кадыының байдалы-биле угааны багай улус дуза дилеп келир эвес, а сагыш-сеткилинде бир-ле чүүл дүвүредип чоруур азы, аажы-чаңын эдип алыксаан улус база келир болза эки. Бо чүүлдү тыва аныяктар чедир билбезинден, бистен дуза дилээринден ыядырлар.
– Силерниң бодалыңар-биле өг-бүле туткан аныяктар бот-боттарын канчаар шын алдынып чурттаар болза экил?
– Ынакшыл бир-ле дугаарында хүндүткелден эгелээр дээрзин шагда-ла бадыткап каан. Чүге дизе, хүндүткел чокта бодун ынак болгаш херектиг кижи кылдыр санаары болдунмас. Кажан кады чурттап олурар эжи кижини дыңнап, хүндүлеп билир болза, ынчан ол кижиге бүрүнү-биле бүзүреп болур. А бүзүрел чокта аразында ажык чугаа кылыры болдунмас, ооң уламындан ийи кижиниң аразында чажыттар эгелээр. Чажыттар өг-бүле кежигүннерин бот-боттарындан ырадыр. Чижээлээрге, кыс кижи кандыг-ла бир чүүл дээш хомудай берген дижик, а ашаанга ону дорт чугаалап шыдавас. Ооң чылдагааны-биле ол чүүлдү өске бир эжинге барып чугаалаар. Ону дыңнаан кижи бодунуң эжинге болушкаш, база-ла улаштыр эр кижини бактап эгелээр. Шак ындыг чугааларның түңнелинде өгнүң херээжен ээзи кады чурттаан эжин багай кижи кылдыр санап артар. Ол-ла бодалы сеткилинге шыгжаттынганындан билишпейн артып каар. А херек кырында чөрүлдээ чүнүң ужурунда болганыл, мен чүнү шын эвес кылыптарымга маргыжа берген бис дээш бодунуң четпестерин дилээр улус ховар.
Ынчап кээрге эң-не бир дугаарында ийи кижи бот-боттары аразында хүндүткелдиг ажык чугааны кылыры эргежок чугула. Хүндүткелдиг ажык чугаа дээрге, чижээлээрге, “Сен ынча дептериңге, мен хомудай бердим” деп оожум чугаалаар. Чүге дизе кижи чугааны бо кижини хомудадыптайн дээш өжегерээн чугаалавас. А дыңнакчы кижи чугааны канчаар хүлээп алганындан хомудаан сеткил билдинер. Шак ындыг таварылгада эң-не кол чүүл – эр биле херээжен кижиниң бот-боттарын хүндүлежип болгаш дыңнажып билири. Бир эвес өг-бүле кежигүннериниң мөзү-бүдүжүнде шак бо ийи шынар сагыттынып турар болза, олар кандыг-даа чидиг айтырыгларны чөрүлдээ чокка шиитпирлеп аптар ужурлуг.
– Өг-бүлелер аразында чөрүлдээ үнериниң база бир улуг чылдагааны кыдыында төрел-дөргүлүнүң киржилгези деп санап болур. Ону чүү деп бодаар силер?
– Өг-бүле тудар дээн аныяктар ажы-төлдуг болурунуң мурнунда бир-ле дугаарында ада-иезинден аңгы чурттааны дээре. Ол ынчан ийи кижи бот-боттарының чедер-четпестерин билчип алырлар. Бодунуң шилип алганы эжиниң ада-иези болгаш өске-даа төрелдери-биле харылзаа тударда ийи кижи бот-боттары аразында ажык чугааны кылганы дээре. Хөй-ле таварылгаларда келин биле кунчуу кижиниң аразында ийи аңгы көрүш тыптып кээп болур. Ол ынчан ашааңарга “Сээң аваң сеңээ эки бооп болур, а мээң сеткилимге таарышпас бооп болур” дээн хевирлиг оожум чугаалаар.
Өске өг-бүлеже келин бооп, азы күдээлеп чеде бээри дээрге-ле өске кижилер-биле ужуражып, өңнүктежип, сагыш-сеткилин билчип алыры болгай. Ынчангаш оларның аразынга тааржыр, таарышпас-даа аажы-чаңнарлыг улус чоруур. Силерге таарышпас чүүл болу берген таварылгада ада-ие улус мурнунга маргышпайн: “Бис ону боттарывыс аравыста чугаалажып, сайгаржып алыр бис” — деп оожум чугаалаары күзенчиг. Кижи бүрүзү ынакшылдың ачызында өг-бүле тудар чүве болганда, кады чурттаар эжиниң ада-иезин хүндүлээр. Олар силерниң кады чурттаар эжиңерни эки кижи кылдыр өстүрүп, кижизидип каан болгай. Ынчангаш силерниң эжиңер-биле ооң ада-иези бот-боттарындан улуг-ла ылгалбас ужурлуг.
Өг-бүле улус аразында эң-не кол чүүлдүң бирээзи өг-бүлениң чажыттары. Ол чүл дээрге, ийи кижи аразында хензиг чүведен маргыжыпкан болза, ону кыдыында чоок улузунга билдирери албан эвес. Бирээзи авазынче, өскези угбазынче долгаар дээн чижектиг хоптаашкын аргазы кажан-даа өг-бүлеге аас-кежик эккелбес. Ынчангаш өг-бүлениң тайбың амыдыралын чажыттар дузазы-биле база камгалап ап болур.
Ийи кижи аразынга маргылдаа тургустунуп келген үеде ону эмнептер, азы өөскүп орган көстү өжүрүптер күштүг чүүл – үе. Изиг-изиг чугаа үезинде “адыр ону кежээ азы эртен чугаалажыптаалы” дээш чугааның утказын өскертип чаңчыгып алыр болза, бо байдал чугула рольду ойнаар. Кажан ону элээн үе болганда катап бодап орарга, бир аңгы болур. Оон аңгыда кажан ийи кижиниң кайы бирээзи буруузунган сеткилин илередип чаңчыгып алыр болза – өг-бүлениң бустур четкен тиин дуглапканы-биле дөмей болур.
– Сөөлгү үеде эскерип чоруурга, аныяктар аразында бот-боттарын артыктажыр чоруктар көвүдээн ышкаш. Чижээлээрге, “Ол сээң кылыр хүлээлгең, сээң улузуң ону садар ужурлуг дээш баар...”
– Бо айтырыгга дорт харыылаары болдунмас. Мээң бодалым-биле өг-бүлениң эге дөзү чүгле ийи кижиден тургустунар. Олар боттарының аас-кежиин ийи боду чедип алыр. Келир үеде оларның өг-бүлези кандыг байдалдыг болуру чүгле эр биле херээжен кижиден дорт хамааржыр. Тыва чон шаандан тура экииргек, биче-сеткилдиг болгаш, ажы-төлүн өглеп-баштап, уруг-дарыын азыражып берип чораан. Амгы үеде бо чүүлдү аныяктар албан кылыр ужурлуг деп бодал-биле хүлээп алыр апарган. Ооң чылдагаанында ол-бо таланың улузу ону-мону садар ужурлуг дээн чижектиг “чаа дүрүмнер” чогааттынып, чамдык аныяктар ону “черле херээ-дир” дээн хөөн-биле хүлээп ап турар. Ол чүл дээрге, бирээде өөрүп четтирген сеткил чогунда, ийиде, азырадыр хөөн барын илередип турары. Ынчангаш шак ындыг өске улустан дуза манаар, “азырадыр” хөөннерни шегледип, өг-бүле туткан улус, боттарының аас-кежии дээш чүгле ийи боду кызар ужурлуг.
АВТОРДАН: Аныяк психолог эмчи-биле болган чугааның түңнели-биле алырга, өг-бүлениң аас-кежии ийи кижиниң холунда. Олар бот-боттарын дыңнажып, хүндүлежип билир болза-ла оларның ажы-төлү база шак-ла ындыг кижилер болуп өзер. Ынчангаш аныяктарга байырлал таварыштыр байыр чедирип, оларның өг-бүлезинге аас-кежии доктаап турар-ла болзунам деп йөрээдим!
Сайсуу ДАРГЫН-ООЛ.
Авторнуң тырттырган чуруу.
Рубрика:
Санал-онал немээри