Чаа чыл уткууру улуг-биче назылыг хөй-хөй кижилерниң ынак байырлалы. Бо байырлал-биле холбашкан чаңчылдар-ла көвей: Чаа чылды өре чокка уткуур, стол кырынга хөй аъш-чем турарга эки, канчаар уткуур сен, бүдүн чыл ындыг болур дээш оон-даа өске. Ол бүгү солун чаңчылдарның аразындан Чаа чылды уткуурда, арага ижер багай чаңчылывыс бары чажыт эвес. Аңаа немей хөй санныг дыштаныр хонуктарны немептерге, арага ижеринге сундулуг улустуң кадыкшылынга улуг айыыл тургустунуп келир. Ынчангаш арага ижер багай чаңчылывыс дугайында чугааны Республиканың наркология диспансериниң улуг эмчизи Ульяна Камбаевна Биче-оол-биле чорудар-дыр бис.
– Ульяна Камбаевна, Республиканың наркология диспансери Чаа чыл байырлалынга канчаар белеткенип турар ирги?
– Бистиң наркология диспансери өске бүгү эмнелгелер, чонга ачы-дуза чедирер албан черлери-биле дөмей чоннуң ынак Чаа чыл байырлалдарынга баш бурунгаар белеткенип эгелээн: эм-таңны белеткеп, аарыг улус чыттырар орун-дөжек санын немей курлавырлап дээш оон-даа өске. Улуг кичээнгейни байырлалдар уткуй, чонну арага-дарыдан ойталаарын чагып-сургаар ажылче углап турар бис. Шак ол сорулга-биле албан-организация черлеринче үнүүшкүннер кылып, лекция-беседалар чорудуп, массалыг информация чепсектери, социал четкилер дээш өске-даа информация дамчыдар аргалар-биле чонувуска арага-дары ижерин шеглээрин, Чаа чыл байырлалын элээр уткуп, байырлаарынче кыйгырып турар бис.
– Араганы хоралыг деп кижи төрелгетен бурун шагдан тура билир хирезинде чүге, кандыг чылдагааннар ужун араганы ижиптер болуп турар ирги?
– Кайы-даа чонда араганы аза-четкерниң кижи амытанны узуткаар дээш чогааткан дугайында тоолчургу чугаалар бар болур. Бистиң өгбелеривис араганы хоран деп дыка эки билир турганын, эр улуска 45 хар чедир, херээжен улуска 40 хар чедир, а өг-бүле тутпаан улуска бүгү назыда арага ижерин хоруп турганы бадыткап турар – ол дээрге ажы-төл чаяап-бодарадып болур аныяк назын, колдуунда 40-45 хар соонда уруг-дарыгланмас апарган болур турган, ынчан ам араганы ийи-бир ижиптип болурун чөпшээреп каан. Арага чаа төрүттүнер чаштарның кадыынга канчаар-даа аажок улуг хораны чедирип болур деп өгбелеривис билир турганы ол. Чоорту, чүге-ле ийик, араганы хүндүткелдиң суксуну, аралажып-чугаалажырының, ойнап-хөглээшкинниң бир чарылбас кезии кылдыр хүлээп эгелээни бо хүннерде арага-биле холбашкан муңгаранчыг байдалга эккелгени ол. Болганчок “Араганы культурлуг ижип болур” дээн бадыткалдарны дыңнап болур. Ынчалза-даа чүвениң шыны херек – арага дээрге кижиге хоран болуп турар.
Ие-Бойдус кижиниң мага-бодун дыка-ла “мерген угаанныг” кылдыр чаяап каан – мага-бот боду-ла хоралыг бүдүмелдерни хүлээвейн баар, аас дамчып кирип келген хоранны үндүрүп кааптарын кызыдып, ажылдап эгелээр болур. Араганы кортук-пөрүк кижи дидимненип алыр дээш, чугаакыр, хөөремик, хөглүг-омак апаар дээш ижип алыры чажыт эвес болгай. Ынчангаш кижи араганы ижиптерге, мага-бот хоран кирип келгенин билип кааш, ол хоранны дашкаар үндүр октаптар дээш, бар шаа-биле ажылдап эгелээр: барык шупту органнарның ажылдаары дүргедээр, күштелир... Шак бо байдалга кижиниң сагыш-сеткили хөлзеп, эрези хайнып, шалыпкын-дүрген апарып, элээр байдалга кылып диттикпес хире чүүлдерин кылып эгелээр. Ынчангаш арага ижиптерге, аңаа дыка эки апарган ышкаш сагындырар. Оон катап база шак ол аянныг байдалды эгидип алыры-биле дараазында араганы саат чокка иже тыртып алыр. Ол хевээр арага ижери уламчылаан тудум, кижиниң мага-боду улуг күжениишкинниг ажылдаарындан могап-шылап, элеп-түреп эгелээрге, аарыг-аржык кижини үглеп эгелээр. Ол хиреде кижилер боттарының аарыг-аржыын арага ижип турганы-биле холбаштырбазын кызыдар.
– Арагага хораннанган байдалдар дугайында чугаалап көрүңерем.
– Улус колдуунда арагадан хораннаныры дээрге-ле, дуу ол шынар чок арага, “технарь”, өске спирт холумактыг үен-даян бүдүмелдер ишкениниң түңнели кылдыр санап чоруур. А херек кырында арагага хораннанган таварылгаларның көвей кезиинде шынары багай арага ишкенинден эвес, а араганы эмин эрттир хөйнү азы хөй үе дургузунда ишкениниң түңнелинде хораннанган болур. Бо чылдың 10 айының дургузунда арагага хораннанганының түңнелинде республикага 45 кижи амы-тынындан чарылган. Оларның аразындан 3 кижиниң ханындан кижиниң организминге айыылдыг метилдиг спирт илереттинген. Арткан 42 кижи араганы эмин эрттир хөйнү ишкениниң түңнелинде иштики органнары ол дорамчылаашкынны угбайн барган болуп турар. Ооң кадында шак ол мөчээн кижилерниң көвей кезии бажыңынга азы арага ижип турган черинге амы-тынындан чарылган, чүгле 1 кижи эмнелгеге мөчээн. Ол ышкаш чүгле алкоголик чадада чеде берген аарыг улус арагага хораннангаш мөчүүр деп санап чоруур кижилер база бары чугаажок, херек кырында нарколог эмчилерниң хайгааралынче кире берген, арагадан аарый берген кижилер арагадан хораннангаш мөчээн улус аразында аргажок эвээш болур – бо 45 кижиниң аразындан 6 кижи нарколог эмчилерниң бүрүткелинге турган. Арагадан аарываан кижилер база арагага хораннанып болур дээрзин билип алыры чугула. Араганы базынган херээ чок, ол улуг күштүг хоран-дыр.
Шак бо Чаа чыл дээн хевирлиг байырлалдар уткуй бис, эмнелге ажылдакчылары база өске-даа профилактика кылып чорудуп турар кижилер, чонувуска араганы ижериниң хоразының дугайында катап-катап сагындырып турзувусса-даа, чылдың-на ол-ла байдалдың катаптаттынып турары муңгаранчыг. Чаа чылдың дыштаныр хүннериниң ортузундан эгелеп арага ишкеш, чүдээн-баксыраан, арагага мага-бодун хораннап алган кижилер шуужуп эгелээр. Байырлалдар эрткен соонда, январь айны төнчүледир, арагадан аараан кижилер эмнелгеже кирип эгелээр. Ынчалза-даа кадыкшылдың арагага тиилеттирип алган байдалдарында эмнелгеден дуза дилеп чедип келгени чүс катап дээре – арагага чаңчыга берген, арагага хандыр хораннанган мага-ботту эмнээшкин дузазы чокка сергедири, арыглаары айыылдыг.
– Арага ижип турганының соонда кижи черле аргажок баксыраар, “чүдээр” болгай. Дыка хөй таварылгаларда, чоок улузу арагалаан кижиге хорадааш, “шорузу ыйнаан” деп бодал-биле ол кижиниң амы-тынын айыылга таварыштырып турар деп безин бодавас. Ол “чүдеп” баксыраан кижиге эмчи дузазы херек деп чүвени канчап билип каап болурул?
– “Чүдеп” баксыраары дээрге-ле мага-боттуң араганы угбайн барганы ол. Ынчангаш шак мындыг байдалда кижиге эмчи дузазы хереглеттине бээри чугаажок. Бажыңынга үен-даян физрастворлар, витаминнер дамырынче киир дамдыладып тургаш, амы-тынындан чарылган таварылгалар эвээш эвес. “Чүдээш чок болган” деп чугааны база болганчок дыңнап болур – арага ишкеш, оон сергеп чадап хилинчектенип турган кижини “шорузу ыйнаан” дээш, чоок улузунуң херекке албайн барганындан ол кижи амы-тынындан чарлып болур. Арага ишкеш, хораннанган байдалга турган кижи изиг чунар-бажың киргеш, мөчээн таварылгалар база бар. “Чүдээн” кижи дээрге-ле арагага хораннанган кижи-дир, ынчангаш чемге-даа, өске хоралыг бүдүмелге-даа хораннанган кижиге ышкаш, арага ишкеш баксыраан кижиге албан эмчи дузазы хереглеттинер дээрзин сактып алыр болза эки.
Кандыг им-демдектер турарыл дээр болза, баш аарыыр, куску кээр, аргажок суксадыр, дидиреп-доңар ийикпе азы изиргенип-деридер, суларап-шагзырап каар. Өске кижиниң дузазы чокка туруп азы олуруп шыдавас, медерелин ышкынып турар байдалда бооп болур. Берге байдалда кижиге дарый эмчи дузазын кыйгырар азы эмнелге черинге дүрген чедирер. Эмчи дузазы келгижеге дараазында дузаны чедирип болур:
медерелин ышкынмаан болза, чартык азы бүдүн литр ишти хайындырып каан суг ижирткеш, кустуруп кааптарын кызыдар;
ооң соонда бичиилеп 1 стакан ишти дыңзыг кылдыр хайындырып каан шайны ижиртир;
медерелин ышкыныпкан болза, кадыг орунга чыттыргаш, бажын кыдыынче ийлендирип каар – кустура берзе, айыылдыг болбас кылдыр. Ынчангаш доктаамал хайгаараар.
– Амдыызында бистиң ниитилеливис арагадан шуут ойталаарынга чедир сайзыраваан, ынчангаш байырлалдарда араганы черле ижиптер таварылгалар тургустунуп келир. “Чүдеп” баксыравас дизе, чүнү канчаар ужурлугул, эмчилер чүнү сүмелеп болурул?
– Арага ишпезин кызыдар. Бирээде ол. Арага чокка байырлап-хөглеп болурунуң хөй-хөй аргалары бар болгай, сөөлгү үеде арага чокка хөглеп-байырлап билир, кадык-сергек амыдырал тудуп чоруур кижилерниң көвүдеп турары өөрүнчүг-дүр.
Аргажок арагадан ойталап шыдавас хире болза, кадыкшылга араганы чедирер хоразын бичии-даа бол, суларадыптар аргалар бар:
байырлалга албан чемненир, шимченир болза эки. Шак-шагы-биле стол артынга олуруп алгаш, ижип-ижип, оон хенертен туруп келирге, дораан эзирий бээр болур;
арага-биле катай чигирзиг чем аймаа чивес, чигирзиг суксуннар ишпес, чүге дизе кижиниң мага-боду арага биле чигирни эзилдирип-хайылдырарда, хары угда ажылдап шыдавас, кайы-бирээзин шилип алыр болуп турар. Ынчангаш баштай чигирни эзилдирер дээш ажылдап турда, арага ол үе дургузунда хан эргилдезинге каш катап маңнап кааптар, хоразы улгадыр;
аңгы-аңгы арага аймаан холуй ижип болбас;
кадыг араганы газтыг суксуннар-биле холувас болза эки;
эм ижип турар болза, арага ижеринден шуут ойталааны дээре;
арага ишкениниң даартазында чеже-даа баксырап турза, катап база арага-биле “баш аарыы эмнеп” болбас, ооң орнунга ажыг хойтпак дээн хевирлиг суксун ишкени чүс катап дээре. Араганың салдарынче кирбээн кадык кижи даартазында арага ижиксевес болур, а араганың аспаанче кире берген, аарыгның эге чадазында кижи даартазында база арага ижерин улаштырарынга сундулуг боор.
Эң-не эки шиитпир – Чаа чылды арага чокка уткууру. Ылаңгыя ажы-төлүвүс арага чокка уткаан байырлалга кымдан артык өөрүүр болур.
– Ол арга-сүмелерни сагывайн барган, арага ижипкеш, чүдеп-баксыраан кижиге чүнү сүмелеп болур силер?
– Аргажок баксыраан кижиге чүнү сүмелеп болурул дизе, огурец дузаан суун ижер, ажыдып каан капуста чиир, квас, сүт, томат хандызы азы анаа сугну хөйнү ижер. Оон аңгыда, баш аарыын намдадыптар азы мага-боттан хоранны үндүрер эмнер база бар болгай, оларны ижип болур. Херек апарган таварылгада, ыядып-эгенип олурбайн, нарколог эмчиниң дузазын дилеп четкени дээре. Халас азы чажыды-биле төлевирлиг эмнедириниң аргалары тургустунган.
Чаа чыл байырлалдарында Кызыл хоорайның адаанда Калинин кудумчузу, 29/1 деп адресте турар чыдып эмнедир салбырывыска хондур-хүнзедир кайы-даа үеде келгеш, эмчи дузазын ап болур. А январь хонуктарында хоорай иштинде Оюн Күрседи кудумчузу, 157А деп адресте диспансер салбырывыска хүндүс эмнедир салбыр база ажылдаар. Бүгү херек медээлерни бистиң эмнелгевис сайтызындан, “ВКонтакте”, “Инстаграм” социал четкилеринде бистиң арыннарывыстан билип ап болур. Азы 5-38-31, 8-963-253-0875, 6-05-87, 8-923-546-9523 деп телефоннардан база айтырып ап болур.
Кел чыдар Чаа чыл таварыштыр чонувуска аас-кежикти, чедиишкиннерни, тайбың амыдыралды база быжыг кадыкшылды күзевишаан, арагадан ойталаарының бүгү-ле аргаларын хайдынып көөрүн дилээр-дир бис.
Чойгана ОНДАР.