100 харлааннар

ССРЭ-ниң Улус өөредилгезиниң тергииннери, Тыва АССР-ниң алдарлыг башкылары, күш-ажылдың хоочуннары деп бедик аттарның эдилекчилери, буянныг ажыл-ишти кылып чораан, башкы деп атка езулуг төлептиг башкыларывыстың дугайында сактыышкыннарывысты номчукчуларга бараалгаттывыс.

Бистиң башкыларывыс Хертек Дагбыевич Комбу биле Салчак Анандыевна Дойтан чораан болза, 2023 чылда 100 хар харлаар турган. Башкыларывыс Бай-Тайга кожууннуң улус чырыдыышкынының болгаш өөредилге-кижизидилге сайзыралынга дыка улуг үлүүн кииргеннер.
1930 чылда тыва бижикти чогааткан соонда, “Бижик билбес чорукту узуткаалы!” деп кыйгырыг бүгү Тывага тарай берген. Чер-черлерде аалдарга чайлаг школалары деп адаар “кызыл өглерни” ажыткан. Бижикти баштай өөренип алган улус башкылап турган. Ол үеде арбан бүрүзүнге чоннуң культуразын, эртем-билиин сайзырадыр эге чада школазын ажыдары негеттинип келген.

1949 чылда Кызыл-Даг эге чада школазы ажыттынган. Школаның бир дугаар директорунга аныяк башкы Хертек Комбуну томуйлаан, анаа башкы Салчак Дойтан. Ынчан аңаа 2 класстыг школа, башкыларга бичии борбак бажың, бичии садыг (садыгжызы Очур Салчак), школа столоваязы (повары Очур-оол), эмнелге бажыңы (эмчизи Анна Пандеевна Чеснокова) дээш 5 бажың турган.

Ол үеде школага келген сургуулдарның хар-назыны дең эвес 8–9-тан 18–19 харга чедир оолдар, уруглар. Школага парталар чок турган, узун-узун манзаларны улаштыр салгаш, уругларны аңаа олуртуп, өөредип турган. Кыдырааш, саазын ховар, бөдүүн карандаштарны одура кескеш, сивиртип бээр. Коңга безин чок, кичээл эгелеп төнерин медээ-биле дыңнадып турган. Өөреникчилер школаже дыка сонуургалдыг кээрлер, ынчангаш школага 2 класс ажыттынган. 1 “а” класстың башкызы Салчак Анандыевна, 1 “б” класстың башкызы Хертек Дагбыевич. Ынчан өөреникчилерниң аалдары школадан ырак, Ооруг саамчыыр, Көп-Сөөк алаактан аъттыг кээп өөренип турганнар. Аалынга чедип шыдавас уругларны бо башкылар бажыңынга сыңар шаа-биле хондуруп өөредип турганнар.

Башкывыс Хертек Комбу малчын арат Дагбы Чанзан Хертектиң оглу. Олар Көөп-Сөөкке чурттап турганнар. Оглун Көөп-Сөөктен аъттыг ушкарып алгаш, Барыын-Хемчикке өөредир. Ынчаар өөренири ындыг-ла белен эвес турган. Ушкарып чедирип кааш, кээрге, ачазын мурнай өөнде халып чедип келген-даа тургулаан. Башкы бойдузундан чараш, узун, шилгедек боттуг, дыдыраш кара чаштыг, улуг каттышкак кара карактарлыг, ынчангаш-ла боор, чон аразында ады Чараш-Карак.
Чамдык улус ооң шын ады ол деп бодап турган. Кончуг салым-чаяанныг, чугаакыр, хөглүг-баштак, хөөмейлээр-сыгыртыр. Ол үеде оларга сүт-саан элбек турган. Сагган сүттү эртенден дүъшке чедир машинага тыртар. Сүт тыртар машина-биле деңге хөөмейлеп, сыгыртып олурар чүве. Чоорту дошпулуур, мандалина, гитара, игилге өөренип алган. Ол Красноярскының башкы институдунуң биология, география салбырын дооскан. Өөренип турган черинге уран чүүл көрүлделеринге идепкейлиг киржип чораан. Хөөмей, сыгыдын салырга, чамдык улус бүзүревейн, аксының иштин бакылап турган чери база бар.

Оон аңгыда, Хертек Дагбыевич кайгамчык солун мөге салыкчызы. Хүреш үезинде мөгелерниң хей-аъдын көдүрүп, тускай ыяңгылыг аян-биле ырлай аарак мөгезин чалап кыйгырар. Мөгелерге йөрээлдерни салыр турган. Самнаар, девиир. Көрүкчүлер мөге салыкчызын дыка сонуургап көөр, чир-шоң дүжүп-ле турар турган. Башкы ажылының 26 чылын директорлап чораан. Сөөлгү чылдарда Тээлиниң 2 дугаар школазынга география, биология башкылап тургаш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.

Салчак Анандыевна Бай-Талга хөй ажы-төлдүг малчын арат Ананды Салчактың өг-бүлезинге төрүттүнген. Салчак Анандыевна ие кижи болгаш, бөдүүн арат-чоннуң ажы-төлүн бодунуң уруглары дег ажаап-карактап өөредип чораан. Уруглар өөредиринден аңгыда, чымчак хап идиктерни, кичээл суггар пөс сумкаларны-даа даарап бээр.
1960 чылдар эгезинде ававыс “бурганнай” бээрге, ол үеде пөс-таавыр ховар турган, пөстү тыпкаш, тыва тонну даарааш, ававыска кедирип каанын утпас мен.

Өөреникчилеринге янзы-бүрү ыры-шүлүктерни, танцыны чогааткаш, өөредир база. Хөй-ниити ажылынга идепкейлиг ажылдап чораан. Партияның дээди школазын дооскан, районнуң Херээженнер чөвүлелиниң даргазынга база ажылдаан.

Бо ийи башкы өөредилге чылы төне бээрге, аалдарже аъттыг үнүп, араттарны өөредип турган. Оон аңгыда, төрелдериниң ажы-төлүн назы аайы-биле бажыңынга тургузуп, өөредип-кижизидип чорааннар. Дуңмаларындан аңгыда, дөргүл-төрели, ажы-төлү чок, чааскаан арткан кырган кижилерин бажыңынга эккелгеш, азырап чорааннар. Дыка-ла ажылгыр-кежээ – мал-маганны тутпушаан, ак чемин кылып, чонга үлеп чораан. Оларның үлегер-чижээн көрүп, чоок-кавы кожалар мал-маганны тудуп, тараа-быдаазын соктап, ногаа-чимисти тарып турганнар.

Школа ажылын куруг черден эгелеп, уругларны, улугларны бижик-билигге сеткилинден өөредип чорааннар. Олардан аңгыда, суурну тудуп тургузуп, башкарып эгелээн төлептиг кижилер база бар: бирги суму даргазы Бышкак Салчак, тудуг даргазы Оолак Салчак, колхоз даргазы Сундуй-оол Салчак. Оларның дугайында ол башкының ажылчын кыдыраажында бижип каанын номчаан бис.

Школаның бирги өөреникчилеринден ат-алдарлыглар хөйү-биле үнген. Башкының болгаш дагдыныкчының чылын түңнеп турар үеде 100 харлаан башкыларывыс дугайында сактып бижиири – биске улуг чоргаарал.

Өшкү-Саар ДАГБА, хоочун башкы (бир дугаар өөреникчизи, дуңмазы), РФ-тиң ниити билиг школазының хүндүлүг ажылдакчызы.
Кара-кыс МӨНГЕШТЕЙ, РФ-тиң ниити билиг школазының хүндүлүг ажылдакчызы.

«Шын» №16 2024 чылдың март 2