Тываның төөгүзүнче 2021 чыл Тыва Арат Республиканың 100 чыл оюннуң чылы бооп кирер. Тыва Арат Республика күрүнениң тургустунганы – тываларның салгалдарының угаан-медерелинге чоргааралдың, тыва чонну сагыш-сеткилинге ханызы-биле үнелеп билириниң, тыва кижиниң мөзү-шынарын, ат-алдарын бедии-биле тударының сүлде демдээ.
Чөөн чүк улустарының чыл санаашкыны-биле алырга, ак өңнүг демир Буга чылы – арыг-чаагай сеткил-хөөннүң, быжыг тура-соруктуң им-демдээ. Чогум-на ындыг мөзү-шынарлыг кижилер Буга чылында тура-соруктуг ажылдааш, тиилелгелерни чедип ап болур.
2021 Буга чылында халдавырлыг коронавирус аарыг болгаш экономиктиг бергедээшкиннер турза-даа, Тываның хөй националдыг чурттакчы чону Тыва Арат Республиканың 100 чыл оюн быжыг акы-дуңма эп-найырал, демниг ажыл-иш-биле демдеглеп эрттиргеннер. Ооң бир херечизи – Тыва Арат Республиканың үндезилекчилериниң бирээзи Иннокентий Сафьяновка тураскаалды Кызыл хоорайда Орус культура төвүнүң чанында тургусканы.
Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген хоочуннарга, ажыл-агыйга, өөредилгеге, эртем-билигге, культурага дээш өске-даа адырларга шылгарааннарга Тыва Республиканың бедик күрүне шаңналдарын байырлыы-биле тывыскан. Шаңналдарның аразында база бир бедик шаңнал – “Тыва Арат Республиканың 100 чылы” медаль. Бо юбилейлиг медальга Виктор Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының хоочуну, Тываның улустуң артизи Дыртык Бак-кысович Моңгуш, Мөңгүн-Тайга кожуунда “Мөген-Бүрен” күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгезиниң директору Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак, Кызылдың Алексей Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжиниң башкызы Владимир Иванович Минин дээш өске-даа хөй-хөй кижилер төлептиг болганнар.
Тыва Арат Республиканың 100 чыл оюн бедик сүлде көдүрлүүшкүнү-биле республиканың чону демдеглеп эрттиргеш, Тываның бурунгаар хөгжүлдезиниң дараазында 100 чылынче кирер. Бо төөгүлүг шилчиишкинни “чаа чүс чылдың старты” деп ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) Айыткалынга Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээн.
Тываның төөгүзүнүң 100 чылын хаап турар 2021 чыл республикага ниитилел-политиктиг болуушкуннар-биле база “байлак” болган деп болур. Бо чылдың март айның эгезинде Россия Федерациязының Чазааның Даргазы Михаил Мишустин Кызыл хоорайга кээп чораан. Чедир тударынга дуза херек чугула объектилерни Мишустин Тываның Баштыңының албан-дужаалынга ажылдап турган Шолбан Кара-оол-биле барып көрген. Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының боттанылгазын Шолбан Кара-оол-биле сайгарып чугаалашкаш, беш чыл дургузунда республикага чылдың-на 1,5 миллиард рубльди үндүрүп бээрин М. Мишустин аазаан.
Россия Федерациязының Чазааның Даргазының Кызылга келгеш барганын республиканың үстүкү удуртулгазынга солчуушкуннар болурунуң дугайында социал четкилерге тарап турган дамчыыр медээлерниң им-демдээ кылдыр чурттакчы чон ону хүлээп алган.
Удаваанда Тыва Республиканың Баштыңы – Чазааның Даргазы албан-дужаалдан бодунуң күзели-биле халажырының дугайында билдириишкинни Шолбан Кара-оол киирерге, Россияның Президентизи Владимир Путин ооң-биле чөпшээрешкен. Тыва Республиканың Баштыңының – Чазааның Даргазының албан-хүлээлгезин түр үеде күүседиринге Владислав Ховалыгны томуйлаанының дугайында Чарлыын Владимир Путин 2021 чылдың апрель 7-ниң хүнүнде үндүрген. Ол-ла хүн Президент видеохарылзаа дамчыштыр Владислав Ховалыг-биле ужурашкаш, бодунуң шиитпириниң дугайында дыңнаткаш, даалгаларны болгаш чагыгларны берип, чедиишкинниг ажылдаарын күзээн.
Бо политиктиг болуушкунда чонга сонуурганчыг тывызык чүүлдер-ле бар. Владислав Ховалыгның массалыг информация чепсектеринге дыңнадыы-биле алырга, Тыва Республиканың Баштыңының албан-дужаалынга Президент ону томуйлаарының дугайында ол көңгүс билбес турган – шупту чүве хенертен болган. Владислав Ховалыгны Тываның бирги удуртукчузунга томуйлаарын, Тыва Республиканың Баштыңының соңгулдаларынга деткимчени көргүзерин В.Путинге кым сүмелээнил? Баажызы билдинмес тывызык де!
Тываның Баштыңы албан-дужаалдан боду халажып үнген Шолбан Кара-оолдуң политиктиг байдалы улам көдүрүлген. 2021 чылдың сентябрь 17-19 хүннерде Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутаттарының соңгулдаларынга “Чаңгыс демниг Россия” политиктиг партияның федералдыг даңзызынга киришкеш, Шолбан Кара-оол Күрүне Думазының депутадынга соңгуткан. Харын-даа мырыңай Күрүне Думазының Даргазының оралакчызы апарган. А ол дээрге ооң Россияның “аар деңзилиг” политиктериниң бирээзи апарганы-дыр. Тываның бирги удуртукчузундан халашкан Шолбан Кара-оолдуң политиктиг буураашкынын күзеп турганнарның аастары аазаттынып калгылаан деп чугаалап болур.
Политика дээрге ындыг-ла кончуг солун чүүл эвес-даа ышкаш, ынчалза-даа төнүп турар 2021 чылда бистиң республикага политиктиг амыдырал элээн сонуурганчыг болган хире-ле-дир.
Айыыл-халапка таварышкаш, буттары кемдээн кижиниң буттарын хлеб кезер бижек-биле тыва эмчи одура кезип каапкан дугайында медээлер интернет четкизин чазылдырыпкан деп болур. Эмчиниң бедик мергежилдиин, маадырлыг чоруун Тыва биле Россияга хамаанчок өске-даа чурттарга номчуп, магадап турганнар. Ол херек кырында канчаар болганыл?
Совет Эвилелиниң эң улуг беш асбест комбинаттарының бирээзи турган, ССРЭ буступ дүшкен соонда, шуут кагдынган Ак-Довурак комбинаттың демирлерин алыр дээш, Хакасияда Черногорск хоорайдан келген ажылчыннар үзе-чаза кезип турда, демир-дес болгаш бетон кезектер хенертен буступ баткаш, ийи ажылчын бастырган. Оларны камгалап алыр талазы-биле ажылдарны онза байдалдар албанының ажылдакчылары эгелээн. Камгалакчыларның эң кол сорулгазы кемдээн кижилерниң амы-тынын камгалап алыры болгаш, оларның боттары база айыыл-халап таваржып болур-даа турган болза, кемдээн кижилерни демир-бетон адаандан уштур дээш, шудургу ажылдап турганнар.
Айыыл-халап медициназының ажылдакчылары-биле кады республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң эмчилери, оларның аразында хирург эмчи Эргил Чадамба Ак-Довуракта озал-ондак болган черге чеде бергеннер.
Буступ дүже берип болур демир-бетоннар аразын аштап, 9-10 шак дургузунда ажылдааш, камгалакчылар кемдээн кижини тып чеде бергеннер. Ооң буттарын демир-бетон чуура базып алган, камгалакчылар ол кижини уштур арга чок болган. Кемдээн кижиниң байдалын, ону камгалап алырының аргазын көөр дээш, Эргил Доржуевич ынаар үңгеп чорупкан. Кемдээн кижи мүн-не дириг, ооң буттары чуурук, демир-бетон адаандан ону ооң чуурулган черинден үзе кезип каапкаш, уштуп ап болур деп түңнелге эмчи келген. Айыыл-халапка таварышкан, ээгилери сынык, хөрээ бузук, бажы балыг, холдарының салаалары соокка үжүп калган кижиниң мага-бодунуң быжыын, шыдамыын база эмчи кайгаан – 10 шак дургузунда соокка чыткаш, дириг хевээр.
Ампутация кылыр (хол-бут одура кезер) дериг-херексел чок болгаш, дамырлар боор шарыг, кемдээн кижиниң хевин ора кезер хачы, тулдур чидиткеш, дезинфекциялап каан бижек эккеп бээрин эмчи дилээн. Ампутация кылыры эптиг болзун дээш, Ч. Эргил-оол эмчи кемдээн кижиниң буттарының чоок-кавызын бетон бузундуларындан аштаан. Ампутацияга белеткелди, бодун эмчи ийленип чыдып алгаш, чүгле чаңгыс холу-биле кылыр ужурга таварышкан.
Айыыл-халапка таварышкан кижиниң амы-тынын камгалап алыры ооң бодунга чүү хире айыылдыын Эргил Доржуевич медереп билип, иштинде бүдүү коргуп турза-даа, бодун боду туттунуп, эмчи хүлээлгезин күүсеткен. Кемдээн кижини бузундулар аразындан уштуп эккээрге, ам-на эмчиниң сөөк-даяа сирилеп, корга берген. Ооң бодунуң амы-тыны база кес кырынга турган, чүге дээрге буступ баткан бажыңның үшкү кадының бузундуларының аразынга кемдээн кижини камгалап чыдырда, ол бузундулар буступ бады барып болур ийик.
Эмчи Э. Чадамба амы-тынын камгалап кааны Александрның ийи буду, бир холунуң салаалары чок-даа болза, кадыы чүгээртээрге, ону республиканың 1 дугаар эмнелгезинден Хакасияда эмнелгеже шилчиткен. Амы-тынын камгалап кааны дээш, Эргил Доржуевичиге Александр улуу-биле өөрүп четтиргенин сагыш-сеткилиниң ханызындан илереткен.
Эмчи Эргил Чадамба Кызыл кожууннуң Баян-Кол чурттуг. Ада-иези Доржу Түлүшевич биле Бопунай Байкараевна Чадамбалар малчыннар, ынчангаш чажындан-на кадыг-бергээ Эргил чаңчыккан. Улуг угбазы Татьяна фельдшер-акушер. Эргил Доржуевич Алтайның күрүнениң медицина институдун дооскан. Ооң өг-бүлези — эмчилер. Уруг-дарыының авазы Урана Кудаш-ооловна акушер-гинеколог. Ынчангаш аарыг херээжен кижилерге кезиишкиннерни кады-даа кылып турганнар. Эргил Доржуевич эмнелгениң чаа хирургия аргаларын шиңгээдип ап келген. Улуг оглу Эрес анестезиолог эмчи, Москва хоорайда Медицина-биологтуг федералдыг агентилелдиң ажылдакчызы, инсульт аарыг кижилерни газ-биле эмнээриниң медицина шинчилелдерин чорудуп турар.
Арга-дуржулгалыг хоочун эмчи Эргил Чадамба “Тыва Республиканың улустуң эмчизи” деп бедик аттың эдилекчизи. Бодунуң ажылынга бердинген, чоннуң кадыы дээш шудургу ажылдап чоруур, бедик мергежилдиг эмчилер Тывада бар дээрзин ооң үлегер-чижээ бадыткаан.
Тыва даг-руда компаниязының чурттакчы чонга садып турары хөмүр-дажының өртээн 1 тоннада 2220 рубль кылдыр доктаадып тургузар шиитпирни 2021 чылдың июль айда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хүлээп алган. Ол шиитпирни күш чок болдурар дээш, Тыва даг-руда компаниязы судташкан. Хөмүр-даш өртээниң аары республиканың чурттакчыларының социал байдалын нарыыдадып турар боорга, Россияның Чазаа Тываның Баштыңының шиитпирин деткээн. Ынчангаш хөмүр-даш өртээн чогумчалыг кылдыр өйлээр талазы-биле дугуржулганы Тываның Чазаа биле Тыва даг-руда компаниязының удуртулгазы албан ёзузу-биле быжыглап чарган. Ол дугуржулга ёзугаар хөмүр-даш өртээ 2022 чылда 1 тоннада 2220 рубль хевээр артып каар.
“Социал хөмүр-даш” төлевилелге киржирин база Тыва даг-руда компаниязы ол дугуржулга ёзугаар хүлээнип алган. 2022 чылда бо компания 21 миллион рубльди “Социал хөмүр-даш” төлевилелге киирер ужурлуг.
Тыва даг-руда компаниязы бодунуң чылдың-на арыг орулгазындан 100 миллион рубльден эвээш эвес акшаны Каа-Хем биле Чадаана хөмүр-даш уургайларының хөгжүлдезинге киирерин республиканың Чазаа ол дугуржулгада чедип алган. Уургайларда ниитизи-биле тус черниң 800 чурттакчызы ажылдап турары-биле бо негелде холбаалыг.
Токио хоорайга болуп эрткен Олимпий оюннарынга хостуг хүреш маргылдаазынга хүлер медальды чаалап алган Артас Санааны төрээн чурту Тыва байырлыы-биле уткуп хүлээп алган. Нурислам Санаев ат-биле Казахстанның спортчу адын камгалап турар-даа болза, Артас Санаа тыва чонга ооң төлептиг оглу болуп артып каар. Тываның Баштыңы Артас Санаага Республика орденин тывыскан. Ооң спортчу мөзү-шынары, бедик тиилелгелери тыва оолдар, уругларга үлегер-чижек, оларның кижизидилгезинге, тура-соруунга улуг салдарлыг.
Александр Хертек Team Spirit команданың составынга Бухарест хоорайга болуп эрткен The International киберспорт турниринге тиилелгени чедип алган. Шак ынчаар бистиң чаңгыс чер-чурттуувус А.Хертек киберспортка делегейниң эң шыырак ойнакчыларының санынче кирген. Team Spirit команданың кежигүннери 18 миллион долларны шаңналга алган.
Александр Хертек 2001 чылдың август 6-да Тывага төрүттүнген. Математика, физика дээн ышкаш эртемнерге сундулуг болгаш, школачылар аразында олимпиадаларга киржип чораан. Школаны дооскаш, Москваның күрүне университединиң математиктиг программалаашкын факультединче өөренип кирген. Программалаашкынга хөңнү чогун ийиги курска билип кааш, университетке өөредилгезин кагган.
Александр Хертектиң ада-иези оглунуң компьютер оюннарынга сундулуун шоолуг-ла деткивейн турганнар. Dota 2 турнирге Александр 2015 чылда эң баштай киришкен. 2019 чылда киберспортка шыңгыызы-биле хандыкшып эгелээн. Амгы үениң технологиялары аныяктарга делгем орукту ажыдып берип турарын, аңаа чедиишкинниг бооп болурун Александр Хертектиң The International киберспорт турниринге тиилелгези көргүскен.
Киберспорт Тывада база сайзырап эгелээн. Россияның компьютер спортунуң Тыва регион салбыры республикада тургустунган. Компьютер спортунга Тываның Баштыңының Кубогу дээш маргылдааны организастап эрттирген.
2021 чылда бергелер турза-даа, Тываның чурттакчы чону ниитизи-биле шудургу болгаш чедиишкинниг ажылдаан. Хөй школалар, уруглар садтары, эмнелгелер септеттинген болгаш туттунган, эвээш эвес “Эзирлер уялары” суурларда ажыттынган, мал бажының саны көвүдээн, элээн бедик дүжүттү ажаап алган.
Эрткен 100 чыл дургузунда Тываның социал-экономиктиг болгаш культурлуг байдалы канчаар-даа аажок быжыккан, тыва улустуң сүлде-сүзүү бедээн. Дараазында 100 чылда бодунуң төөгүзүнче Тыва улуг тура-соруктуг кирип турар.
Шаңгыр-оол МОНГУШ.