Чоокта чаа Хову-Аксының чуртталга-коммунал ажыл-агыйынга онза байдал болганын билир бис. Ынчангаш ол дугайында база Чеди-Хөл кожууннуң социал адырында бо хүнде байдалды ук кожууннуң чагырыкчызының хүлээлгезин күүседип турар Адыгжы Араптан-биле чугаалаштывыс.
— Хову-Аксының бажыңнарының краннарындан хирлиг суг үнүп турганы чурттакчы чонга дүвүрелди оттурган болгай. Ол айтырыг канчаар шиитпирлеттинген ирги, Адыгжы Валерьевич?
— Май 13-те Хову-Аксы сумузунуң хөй квартиралыг бажыңнарынга хирлиг суг кээп эгелээн. Ол-ла дораан ооң хемчээн алыры-биле, регионнуң Онза байдалдар болгаш хамааты камгалал албанынче база Республиканың чуртталга-коммунал ажыл-агыйының удуртулгазынче дилегни киирген бис. Суг дажыыр автоцистерна немей херек апарган. 8 куб литр ишкир автоцистернаны «Чаагайжыдылга» МУБ аңгылап берген.
Амгы үеде боттарывыстың 3 куб литр ишкир автоцистернавыс социал албан черлеринге: уруглар садтары, школалар, эмнелгелерже арыг сугну дажып турар. А «Чаагайжыдылга» МУБ-туң автоцистерназы чурттакчы чонну суг-биле хандырып эгелээн. Доктааткан чурум езугаар арыг сугну дажып турар. Ам бодунда суг чок азы бир-ле кижи суг ап шыдаваан дээн ышкаш айтырыглар тургустунмаан, чүге дизе сугну график езугаар дажып турар. Кайда инвалид азы кадыының байдалы-биле суг ап шыдавас кижилерни билир бис, автоцистерна бажыңның подъездизинге чедип кээрге, волонтерлар сугну оларга дажып берип турар.
— Хову-Аксында суг айтырыы чаңгыс эвес чыл болуп турар болгай. Ол кажан шиитпирлени бээр ирги?
— Ийе, чылдың-на болур берге айтырыг-дыр. Ындыг турбуже, республиканың база тус черниң эрге-чагыргазы ол айтырыгны шиитпирлээр сорулганы салган. 2019 чылда ажылдап турган суг каналынга сугну фильтр-биле шүүрээр системалыг чаартылгалар эгелээн. Төлевилел-смета документилеринге эдилгелер киирген чылдагаан-биле ол тудугнуң ажылын тургускан. Эрткен 2022 чылдың декабрьда ол айтырыг долузу-биле шиитпирлеттинген. Төлевилел-смета документилеринге эдилгелерни киирген, бо хүнде хүлээнип алган тудуг организациязы тудуг ажылдарын чорудуп турар. Ол ажылды Тываның Баштыңы хайгааралда алган, үргүлчү боду хынап кээп турар. Тудугну үезинде доозар дээш, база ооң шынары чогуур деңнелдиг болзун дээш кызып турар бис. 2024 чылда Хову-Аксынга байдал көңгүс өске апаар.
— Хову-Аксының база бир социал объектизи ЧЭТ болгай. Одалга сезону кандыг эрткен, база келир кышка белеткел ажылдары кандыг чоруп турар?
— 2012 чылда 40 градус сооктарда болган онза байдал соонда Хову-Аксының котельнаязының ажылын тургускан. Ооң соонда чаа котельнаяны туткан, амгы үеде ол ажылдап турар. Котельная дериг-херекселиниң күжү эвээш турган, Тываның Чазааның ачызында 6 Гкал күчүлүг 2 котелду тургускан. Ам декабрь, январь айларда, 40 градус сооктарда, 2 агрегат бүрүнү-биле ажылдаар, үш дугаары курлавырда турар, ол болуп болур ондактыг таварылгалардан чайладып турар. Одалга сезону доозулган, ам келир кышка септелге ажылдары эгелээн.
Ол ышкаш база-ла Тываның Чазааның деткимчези 1 миллион 600 муң рубль акша-биле дериг-херексел садып алган бис. Ол дээрге сумунуң кыдыында кудумчуларынче изиг суг дамчыдар дериг-херексел-дир. Эрткен чылдың декабрь айда ол дериг-херекселди салган. Хову-Аксының Мирная, Юбилейная дээш өске-даа кыдыкы кудумчуларының чурттакчыларынга изиг суг чедип турар.
Ынчалзажок чамдык чурттакчыларның харыысалга чогу-биле, чурттап турар оран-савазының соңгаларын, эжиин чылыглап албаанындан хомудалдар кээп турар. Хомудалдар кирерге-ле, чагыргада тургускан комиссия четкеш көрүп, чылдагааннарын илередип турар. Ылап-ла изиг суг четпейн турар азы сугнуң эргилиишкини үрелген болза, ынчан «Плюс» деп башкарыкчы компания ол ажылды чорудар.
— Силерниң кожуунда хөмүр-даш складтары ажылдап турар бе, Адыгжы Валерьевич?
— Бистиң кожуун республиканың төвүнде турар. Кызылдан Элегес сумузунга чедир 60 км, а Хову-Аксынга чедир 100 км. Хову-Аксында хөй квартиралыг 60 бажың бар. Чурттакчы чоннуң 85 хуузу хөй квартиралыг каът бажыңнарда чурттап турар, артканы чер бажыңнарын ыяш-биле одаар.
Бир эвес бис хөмүр-даш склады ажыдып алыр болзувусса, орулга чок болур. Чүге дээрге Элегес, Чал-Кежиг сумуларның чурттакчы чону чоогу-биле Кызыл хоорайдан хөмүр-дашты садып ап турар. Ак-Тал, Хөлчүк сумуларның чурттакчылары ыяш одап кыштаар, ынчаар чаңчыгып калганнар. Эрткен чылын хөмүр-даш складтарының дугайында айтырыг көдүрлүп кээрге, чонга айтырыг-харыыны чоруткан бис. Ооң түңнели-биле 2023 чылда хөмүр-даш склады чокка кыштаптар бис деп шиитпирни үндүрген.
— Кожуунуңарда «социал хөмүрнү» чеже өг-бүле ап турарыл?
— Эрткен чылын Чеди-Хөл кожууннуң 3-тен хөй ажы-төлдүг 73 өг-бүлези «социал хөмүр»-биле хандыртынган. Бо чылын чамдык хамаатыларның орулгазы өскен, хөй төлевир акшалар ап турарындан. Ындыг-даа болза 3-тен хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер ол деткимчени черле алыр. Ынчангаш бо чылын «социал хөмүрнү» эрткен чылдан-даа хөй өг-бүле алыр.
— Хову-Аксының ЧЭТ-те кадрлар айтырыы кандыгыл?
— Энергетиктер байырлалында-даа, одалга сезонунуң эгезинде, ооң төнчүзүнде-даа ЧЭТ ажылдакчылары-биле ужуражып, харылзажып турар бис. Өөрүнчүг чүүл чүл дээрге, ында улуг кезии тус чер чурттакчылары хаара туттунган. Чамдык тускай эртемниг специалистерни чалааш ажылдадып турар. Кадрлар чедишпес деп чүүлдү ЧЭТ-тиң удуртулгазындан бо хүнге чедир дыңнаваан мен.
/ Алдынай СОЯН белеткээн.
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7