Сентябрь 16-да байырлыг хемчеглер Самагалдай хүрээзинге уламчылаан. Тываның төөгүзүнүң эгези болур Самагалдайга 250 чыл эрткенде чаа хүрээни ажытканы чүдүкчү чонга дыка улуг белек болган. Ол байырлыг хемчегге Тываның Чазак Баштыңы Владислав Ховалыг база киришкен.
Эрткен хонуктарда республикадан дашкаар ажыл-агыйжы сургакчылаашкындан Владислав Ховалыг Тывага ээп келгеш, дораан-на Самагалдайга чедип келген. Ол чаа хүрээ ажыдыышкынынга чыглып келген чонга байыр чедирген. Өске байдалдарда чаа оран-саваже кирерде, кызыл кожааны кезер болза, бо чаа хүрээже кирерде, сарыг шажын ёзулалы-биле Чазак Баштыңы баштаан даргалар болгаш Тываның Камбы-ламазы беш аңгы кадакты чежип кирген. Ыраккы 1773 чылда бурун Тывага эң улуг хүрээни туткан болза, 250 чыл эрткенде, чаа “Гандан Даши Чойнхорлин” (Аас-кежиктиң Дээди өөредиглиг хүртүзүнүң Гандан өргээзи) хүрээзи юбилейлиг байырлалда эжиин ажыдып, чонун хүлээп эгелээни Тываның чаа төөгүзүнче кирер дээрзи билдингир.
“Бо хүрээниң тудуун тес-хемчилер чоннуң тудуу деп санап турар бис. 2021 чылдың декабрьның 17-де бистиң кожуунга Тываның Камбы-ламазы келгеш, бо хүрээниң тудуун эгелээр дугайында эгелекчи саналды кииргеш, акша деткимчезин берген. Аңаа немей бистиң кожууннуң бүгү чону болгаш “алдын” деткикчилеривис деп адап турарывыс ырак-чоокта чурттап чоруур сайгарлыкчы чаңгыс чер чурттугларывыс шупту демнешкеш, 2022 чылда хүрээниң тудуун эгелээш, чыл дургузунда дүн-хүн дивейн, “Демниг сааскан теве тудуп чиир” дээн ышкаш, кылып дооскан. Ам бо хүнде кожуунувуста болуп турар ийи дакпыр байырлалдар үезинде ажыттынып турарынга канчаар-даа аажок өөрүп турар улус-тур бис. Ынчангаш бо тудугга киржилгелиг болган бүгү чонувуска улуу-биле четтиргенивисти илередир-дир бис”– деп, тудугга эгезинден тура киржип турган Чиңгис Тогаачы чугаалады.
БАШТАЙГЫЛАРНЫҢ ЧУРТУНГА
Байырлыг хемчеглер Самагалдайның төвүнде Амбын ноянга тураскаалдың ажыдыышкыны-биле уламчылаан. Кожуунунда болуп турар байырлалдарның ужур-утказы дыка ханы дээрзин тес-хемчилер бо тураскаалдың ажыдыышкыны-биле көргүскеннер. Бурун Тываның төвү Самагалдайга Амбын нояннарның чагыргазын үндезилеп тургусканындан бээр 260 чыл оюнда, Амбын ноян катап база дүжүлгеде саадаан дег, аңаа тураскаал кожууннуң чагырга бажыңының дужунда турупкан. Ынчалдыр Самагалдайның төвүнде “Амбын ноянның” шөлү база ажыттынган.
Үш дакпыр юбилейлиг байырлалдың ажыдыышкыны Самагалдайның Күдерек-Арзылаң аттыг стадионунга кожууннуң албан организацияларының парады болгаш театржыткан оюн-көргүзүг-биле эгелээн. Аңаа кожууннуң 250 өөреникчизи хуурактар кылдыр кеттингеш, юбилейлиг санны көргүзүп, чыскаалганы, тайбың дээр өңү, ак-көк хеп кеткен сургуулдар 100 санны көргүзүп, чыскаалдыр турупканы дыка-ла көрүштүг болгаш уткалыг көзүлген. Ол ышкаш 260 чыл бурунгаар Самагалдайга эрге-чагырганы тургузуп турган 13 Амбынга тураскааткан “Аңгы күрүне баштыңнары – Амбыннар бис!” деп, Орлан Дамба-Хуурактың сөзүнге композитор Оксана Тюлюштуң бижээн ырызын бадырып турда, “Амбыннарның самын” самчылар теп үнүп кээрге, стадионга чыылган чон төөгүзүнче хая көрүп, кандыг улус төре херээн тудуп чораанын дыңнап, билип алганнар. Каяа-даа үнмээн, каяа-даа ырлаттынмаан ыры-сам ол хүн стадионга чаңгыланып турган. Оларга немей алдаржаан аът Эзир-Карага тураскааткан сам чокта, байырлал “чирли” бээрин тес-хемчилер билир. Ону «Саян» хөгжүм-сам театрының артистери ойнай бээрге, бүдүн стадион адыш часкап, төөгүлүг аъдының алдарынга улам-ла утка киирген.
База бир чаа чүүл – “Шай чажары” деп тыва чоннуң ыдыктыг ёзулалын көргүскени. Аңаа Амбыннар шайның үстүн чажып, тайга-таңдызынга чалбарган соонда, Тываның Чазак Даргазы Владислав Ховалыг уламчылаан. Ынчалдыр байырлалдар үезинде көргүзер тыва ёзулалды бир дугаар баштайгыларның чуртунга көргүскени онзагай болган.
Ол хүн республиканың хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирген, күш-ажылы-биле шылгараан тес-хемчилер Тываның Чазак Даргазының болгаш ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазының холундан бедик шаңналдарны алганнар. Оларның бирээзи хөй чылдарда өөредилге шугумунга ажылдаан, Кызыл-Чыраа школазының хоочун башкызы Клара Самдан шаңналынга өөрүп, ону кады ажылдап чораан коллективиниң кылып келген ажылының түңнели деп үнелээн:
– Мындыг улуг байырлалда меңээ ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) юбилейлиг медалы-биле шаңнаанынга канчаар-даа аажок өөрүп четтирип тур мен. Бо шаңнал дээрге-ле мээң коллективимниң, кады ажылдап чораан башкыларымның, ажылчыннарының хөй чылдарда кылып келген ажылының түңнели деп үнелээр мен.
Бодум өскен-төрээн суурум Ак-Эрикке 43 чыл математика башкылап, кожуунга өөредилге эргелекчилеп, школага директорлап ажылдаан мен. Директорлап чораан чылдарымда кожуунга “Чылдың школазы” деп мөөрейге үш катап тиилекчи болуп, “Тиилелгениң салюду” фестивальдың кожуунга эртер чадазынга тиилээш, республикага безин бирги черни алганывыс уттундурбас. Ол ышкаш республикада чаартылгалыг школаларның аразынга тергиидээш, Президентивис В.В. Путинниң грантызы 1 сая рубльга төлептиг болганывыс дээрге бир демниг коллективимниң ачызы, демниг ажылывыс түңнели-дир. Ынчангаш бо байырлалда кожуунумнуң арат чонунга чедиишкиннерни күзеп, мени деткээн даргаларымга шуптузунга өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен” – деп, хоочун башкы чугаалады.
Тес-Хемге болган каш дакпыр юбилейлиг хемчеглерни ол хүн спортчу маргылдаалар уламчылаан.
📌Бурунгу Тывага 1763 чылдан 1921 чылга чедир 13 Амбын ноян чурттуң төре херээн тудуп турган. Баштайгы үжү моолдар турган.
1759 – 1764 – Манаджаб
1764 – 1781 – Хүмүджаб
1781 – 1787 – Дэлэгдажы
1787 – 1789 – Бир дугаар тыва Амбын ноян –Дажы, Хуралмайның оглу
1789 – 1792 – Данзын, Дажының оглу
1792 – 1814 – Седенбал, Данзынның дуңмазы
1814 – 1823 – Бадыжап, Седенбалдың оглу
1823 – 1863 – Ламажап, Бадыжаптың дуңмазы
1863 – 1865 – Шындазын, Седенбалдың оглу
1865 - 1899 – Өлзей -Очур, Шындазынның оглу
1899 – 1915 – Комбу-Доржу, Өлзей-Очуруң оглу
1915 чылда Урянхай чуртунуң херектериниң талазы-биле комиссар Григорьев Комбу-Доржуну Амбын ноян дужаалындан халааш, ооң эрге-дужаалын болгаш таңмазын Иргит Агбаан-Демчиге хүлээткеш, Амбын ноян кылдыр ону чарлаан. Чон салгал дамчываан кижини Амбын ноян кылып каанынга удурлангаш, каш ай болганда ону өлүрүп каапкан.
1916 – 1921 – Содунам-Балчыр, Комбу-Доржунуң оглу 13 дугаар, эң сөөлгү Амбын ноян болган.
К. МОНГУШ
Буян ООРЖАКТЫҢ, ЧИНГИС СААЯНЫҢ тырттырган чуруктары
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20