Эрткен неделяда Тываның Чазааның Аппарат хуралынга 2024–2025 чылдарның кышкы одалга сезонунга республиканың чылыг-энергетика комплекизиниң, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының болгаш социал адыр объектилериниң белеткелин сайгарып тура, республикада социал байдалы чединмес өг-бүлелерниң келир күскү болгаш кышкы үеде одаар чүүл-биле хандырылгазын база чугаалашкан.
Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының тургускан даңзызы ёзугаар, социал байдалы берге, бажыңын печка одап чылдыр 2856 өг-бүле одаар чүүлдү «Социал хөмүр-даш» программа шугуму-биле алыр. Оларның аразындан 2791 өг-бүлеге хөмүр-дашты, 65 өг-бүлеге одаар ыяшты бээр. Одаар чүүлге ыяш алыр өг-бүлелер Тожу, Тере-Хөл кожууннарда чурттап турар. Бир өг-бүлеге бээр хөмүр-даштың хемчээли 2 тонна 145 килограмм, одаар ыяштың — 5 кубометр хире. 2024–2025 чылдың кыжында чединмес социал байдалдыг өг-бүлелерни одаар чүүл-биле хандырарынга 12242700 рубль акшаны республиканың бюджединден тускайлап үндүрген. Социал хөмүр-дашты садып алырының, ону алыр өг-бүлелер чурттап турар 114 суурларга сөөртүп чедирериниң айтырыгларын амгы үеде шиитпирлеп турарын республиканың одаар чүүл болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар Тываның Чазааның Аппарат хуралынга дыңнаткан.
Тываның эрге-чагыргазы социал хөмүр айтырыынче шыңгыы кичээнгейни салып турарын демдеглээр апаар. ТР-ниң Чазааның чанында оперативтиг штабтың ээлчеглиг хуралынга келир кышкы одалга сезонунга бүдүрүлгелерниң болгаш организацияларның, социал ужур-дузалыг албан черлериниң белеткелин сайгарып чугаалажып турда, кожууннар, сумуларже сөөртүп чедирер, ылаңгыя «Социал хөмүр-даш» программа-биле чединмес өг-бүлелерге бээр хөмүр-даштың шынарынче шыңгыы кичээнгейни салырын ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Олег Лукин тус чер эрге-чагырга органнарының удуртукчуларынга сагындырган. Чүге дээрге хөмүр-даштың шынарының багайынга хамаарыштыр Тываның хоорайларының болгаш суурларның чурттакчыларының хомудалдары элээн хөй. «Каа-Хем», «Чадаана» хөмүр-даш уургайларының казып садып турары хөмүр-даштың шынарын хынаары нарын айтырыг. Бо уургайларның ээзи Тыва даг-руда компаниязы хөмүрнүң шынары эки, ооң шынары компанияның техниктиг контроль килдизиниң шыңгыы кичээнгейинде, хөмүр-даш хереглекчилериниң талазындан хомудалдар барык кирбээн деп чугаалап турар. Компанияның хөмүр-дажының шынарының багайының, хөмүр-даш элезин дег хоюг, даштарлыг, кывары багай дугайында хереглекчилерниң хомудалдары эң ылаңгыя социал четкилерде хөйү-биле көстүп кээп турар. А бөдүүн хереглекчи хамаанчок, хөмүр-даш складтарының удуртукчуларынга безин ону сайгарып, Тыва даг-руда компаниязы-биле чаргылдажыры нарын болгаш берге херек. Социал хөмүр-дашты күрүнении деп санадып турар складтар дамчыштыр өг-бүлелерге сөөртүп чедирип турар болганда, ооң шынарынче эң ылаңгыя ол складтарның ажылдакчылары шыңгыы кичээнгейни салыр ужурлуг. Бо айтырыгны шиитпирлээр сорулга-биле Одаар чүүл болгаш энергетика яамызының шугуму-биле хөмүр-даштың шынарын хынаар тускай лабораторияны тургузарын безин чугаалажып турган.
Кыжын одаар чүүлдү «Социал хөмүр-даш» программа ачызы-биле халаска ап болуру чамдык өг-бүлелерниң ээлериниң сагыжынга орай күзүн, харын-даа кыжын кирип кээр таварылгалар база бар, олар дуза дилеп, харын мырыңай социал камгалал органнарынга чарбыттынып келгилээр. «Социал хөмүр-даш» программага киржип, халаска одаар чүүл алыр күзелдиг, чединмес өг-бүлелерниң ээлери чурттап турар чериниң аайы-биле социал органнарга чылдың-на январь айның 10-дан март 31-ге чедир хуусаада барып, чагыгларны киирер ужурлуг. Кандыг документилер херегин социал камгалал албан черлериниң ажылдакчылары билир, айтып бээр. Амыдырал-чуртталгага кызымак кижилер чагыгларны өй-шаанда киирип, социал хөмүр-дашты ап турар.
Чурттакчы чонну одаар чүүл-биле хандырары, эң ылаңгыя хөмүр-даш өртээн чиигедири — республиканың эрге-чагыргазынга кончуг нарын айтырыгларның бирээзи. Республиканың бойдус байлаа хөмүр-дашты казып, садып турар Тыва даг-руда компаниязы-биле өртектер дугуржуп алыры шагдан бээр дыка берге дээрзин чурттакчы чон билир. 2024 чылда республиканың чурттакчы чонунга садар хөмүр-даштың өртээн Тыва даг-руда компаниязы 1 тоннада 2619,33 рубльден 4165,76 рубль чедир көдүрерин саналдаарга, Тываның Чазаа ол хире өртекке чөпшээрешпээн дугайында медээлер 2023 чылдың төнчүзүнде массалыг информация чепсектеринге көстүп келген. Хөмүр-даштың өртээн чүге ол хире улгаттыр өстүрерин бадыткаан сан-чурагайларны республиканың Чазаанга компания бербээнин база ол медээлерде дыңнаткан. 2024 чылда республиканың чурттакчы чонунга хөмүр-дашты 1 тоннада 2765 рубль өртекке садарын Тыва даг-руда компанияга даандырган доктаалды Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг үндүргенин массалыг информация чепсектери медеглээн. Чүгле бо медээлер безин кышкы одалга сезонун Тываның Баштыңы бодунуң кичээнгейинде доктаамал, кыш-чай чок тудуп турар дээрзи илдең-дир.
Ш. МОҢГУШ.
«Шын» №66 2024 чылдың август 31