55 чыл, 5 салгал

САКТЫЫШКЫН
2024 чыл уран чүүл талазы-биле юбилейлиг чыл. Ол болза бир дугаар профессионал композитор А.Б.Чыргал-оолдуң 100 харлааны, ооң адын эдилээн уран чүүл колледжизинге тургустунган «Саян» танцы-сам ансамблиниң база профессионал хөгжүмчүлерниң одаан кывыскан тыва филармонияның 55 чылдаан ою. Бо юбилейлерге тураскааткан кайгамчык байырлыг концерттерни көрдүвүс. Магадап ханганым концерттерни көргеш, чалыы үем – студент чылдарым дүүн чаа дег караамга көстүп келди.

Мээң студент чылдарым– Кызылдың хөгжүм училищезинден эгелээн. Ол 1961–1962 өөредилге чылдарының чырыткылыг үелери. Тывавыстың уран чүүл сайзыралынга эң улуг базымны эгелээн бо өөредилге черинге орус, тыва элээди оолдар, уруглар өөренип кирген бис.
Чаа училище ажыткан деп дыңнааш, ыры, танцы-самга сонуургалдыгларны 2 каът чараш өргээ, ам башкылар билии бедидер институтка чеде бердим. Аңаа баштайгы сургуулдарны чыып турганы ол. Мен бичиимден-не ырлаар, танцылаарынга сонуургалдыг болгаш ынаар баргаш шылгалданы эрткеш, сургуул болганым ол. Шилип алган оолдар, уругларны башкылар боттары-ла кайы салбырга өөренирин айтып бээр. Мени «хоровое– дирижёр» клазынче хүлээп алган. Көдээден келген бичии уруглар башкыларның аттарын таптыг танып билбес. Бот-боттарывысты эки билишпес бис. Мээң чаңгыс курсчуларым мени «японка» дээр турган. Бажым дүгү саңмайлыг, чолдак, кара боорга ындыг ирги бе. Орус, тыва оолдар, уруглар анаа-ла аттарывыс адаар бис: Хүреш-оол, Бадый-оол, Зоя, Луиза, Маргарита, Виктор, Витя дижир бис. Олар билдингир композиторлар болган: Дамба Хүреш-оол, Бадый Кенеш, хөөмей-сыгытты бүгү делегейге алдаржыткан улуг эртемден Зоя Кыргыс ол. Маргарита Григорова Р. Кенденбиль аттыг уран чүүл школазының директорунга үр чыл ажылдаан. Виктор Нагорный өөренип турар училищезиниң директорунга база үр ажылдаанын амгы студентилер билир. Виктор Мартый-оол Тываның улустуң артизи. Луиза Дамбар эжим Россияның болгаш Тываның алдарлыг башкызы, тыва дыл болгаш орус дыл башкызы, ам хүндүлүг дыштанылгада. Луиза эжим-биле башкы институдун бот-өөредилге-биле база кады дооскан бис. Оон ыңай бистиң бөлүкке композиторлар: Чүлдүм-Сүрүң, Юрий Сундуй, Авый-оол Симчит, Кара-Кат Ооржак олар-биле база өөренип турган.

Ийи дугаар курска 1962–1963 өөредилге чылында башкыларывыстың адын билип эгелээн бис. Ол болза хор-дирижёр башкызы Тамара Леонтьева, ыры башкызы Серафима Калинина дээш оон-даа өске. Директорувус Алексей Панов деп билир мен. Бир хүн бөлүүвүске Роберт Николаевич Лестников башкы кирип келгеш, журнал туткаш, бир дугаарында мээң адым Аракчаа Света деп адааш, өскелерни-даа адааш, кичээлдер соонда артып каар, хор тургузар бис дээн. Шак-ла ынчаар бөлүк бүрүзүнден оолдар, уругларны чыгган, «Чечек» ансамблиниң бир дугаар базымы эгелээни ол. Неделяда үш катап репетицияга чыглып турдувус. 1963 чылдың февраль 23 таварыштыр, хоорком партияның хуралдаар залынга баштайгы концерт болганын сактыр мен.

Өөренип турумда, май 3-те, авам аар аарый берген. Улуг уруу болгаш, авамны ажаап, карактаар дээш Самагалдайже чана бердим. Авам бир неделя угаан чок чыткаш, миннип келгеш, оожум үнү-биле: «Уруум, артист болба» — дээн. «Чок, ыры башкызы болур кижи-дир мен ийин» — дээримге-даа, хоржок. Ам канчаар «Ие сөзүн ижип болбас, ада сөзүн ажырып болбас” дээр. Шак ынчаар уран чүүл училищезинге өөредилгем үзүлген. Авамның күзээни-биле училищеден документилерим алгаш, башкы училищезинге өөренип кирип алдым. Дөрт чыл билдиртпейн эрткен. Педпрактикамны Кызылдың 2 дугаар школазынга шыырак эрттирген мен. Школа директору Зоя Сундуйевна Куулар келир өөредилге чылында эге класс башкызы болуп ажылдап кирерин чалаан. Ону бир чыл манаар эвес, ынчангаш 1969 чылдың сентябрь 5-те тыва радио комитединге чеде бээримге, баштай үн оператору кылдыр ажылга хүлээп алган. Ооң соонда корреспондент болдум. Ажылдап тургаш, Кызылдың башкы институдунуң филология факультединге, ОБКОМ партияның чанынга Марксизм-Ленинизм университединиң журналистика салбырынга өөренип, дипломнарны алдым. Төп телевидение-радионуң билиглер бедидер институдунга 2 катап өөренир аас-кежиктиг болган мен.

«Сай даш – хем эдерер, салым – кижи эдерер» дижир, тыва телерадиокомпанияга 35 чыл, школаларга 15 чыл «Аныяк корреспондент» деп бөлгүм башкылааш, журналистикага 50 чыл, 75 харга чедир чонга бараан болдум. Баштайгы студент эштерим-биле ол-ла хевээр найыралым үзүлбээн. Эш-өөрүмнүң, «Саян» ансамблиниң ажыл-амыдыралын доктаамал радио, телевидениеге, солун-сеткүүлге чырыдып, чоргаарланып чоруур мен.

Ам бо хүннерде «Саян» ансамбли 55 чыл оюн демдеглеп, беш салгал дамчаан. Оларның улуг чедиишкиннерин, сайзыралын, ылаңгыя классика: опера, балет чедир бедикче үнүп келгенинге тыва чон чоргаарланыр.

Баштайгылардан он ажыг өөрүм аныяктардан дудак чок ырлап, хомустап турары төөгүнүң бадыткалы-дыр. 70 хар оранчок ашкан-даа болза, уран чүүлге бердинген маадырларывыс ол-дур деп хүндүлеп чоруур мен. Бо юбилейлиг концертке «Тыва» КТРК-ның хоочуннары журналистер Татьяна Байынды, Светлана Мунзук оларның киржилгези база улуг болган. Эр хейлер!

Тыва уран чүүлдүң алдын фондузун бедик тудуп чоруур «Саян» ансамблиниң хоочуннары, келир салгалдың төлептиг дагдыныкчылары бедик адыңар черле салбаңар, эргимнерим, эштерим!

Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, Тыва Республиканың алдарлыг журнализи.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган

"Шын" №43 2024 чылдың июнь 12