Сентябрь 1 тыва чонга чүгле Билиглер хүнү эвес, а Тыва эки турачыларның төөгүлүг сактыышкынының болгаш алдар-хүндүзүнүң хүнү.
82 чыл бурунгаар Тыва Арат Республика Совет Эвилелиниң фашизм-биле тулчуушкунунга деткимче болзун дээш, Ада-чурттуң Улуг дайынынче эрес-дидим оолдарын аъткарган. Ол хүн тыва волонтёрларның тураскаалының чанынга хөй чон чыылган. Аңаа ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш Тываның Чазааның төлээлери, ТР-ниң Дээди Хуралының (парламентизиниң) депутаттары, хоочуннар, аныяктар, корум-чурум камгалаар органнарның ажылдакчылары, шеригжилер болгаш кадеттер келген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг ол хүннүң төөгүлүг ужур-утказын онзалап демдеглээш, боодал чечектерни тураскаалга салган.
Россияны болгаш Тываны төлээлээн
«Ховунуң чаңгызы» деп Швейцарияга болган делегей чергелиг хөөмей-сыгыт фестивалынга Россияны болгаш Тываны Тываның национал оркестриниң артистери Найдан Доңгак, Чолдуг Көшкендей, ансамбльдиң солизи Далай Дамдын болгаш Тываның улустуң хөөмейжизи Игорь Көшкендей киришкен. Нидерландыдан, Франциядан, Швейцариядан, Хорватиядан, АКШ-тан, Австриядан, Чехиядан дээш өске-даа чурттардан келген хөөмейжилер хемчегни улам шинчи киирген. Мөөрейниң түңнелинде Далай Дамдын көрүкчүлерниң чүрээн чаалап алган. Найдан Доңгак «Каргырааның тулган күүседикчизи» деп номинацияга, а Чолдуг Көшкендей «Сыгыттың тулган күүседикчизи» деп номинацияга тиилээннер.
Малчын аалдарже үнүүшкүн
Эрткен неделяда Эрзин кожууннуң Мөрен сумузунуң чагырыкчызы Альберт Доржу сумунуң девискээринде турар малчын аалдарже кыш удур мал чеминиң белеткелин хынаары-биле үнүүшкүннү кылган. Кара-оол Ынаалайның сигениниң шөлүнге баарга, 200 хире рулон сигенни малчын белеткеп алган болган. Ажыл кидин түлүк. Кыш ажарынга малчын белен дээрзин ол демдеглээн. Сумунуң удуртукчузу чүгле малчын аалдар кезиири-биле кызыгаарланмайн, «Школаже киреринге дузалаш» деп акцияга база киришкенин тус черниң школазының башкыларының өөрүп четтириишкини бадыткап турар.
Эң-не улуг деңзилиг ногаа дээш…
Сүт-Хөл кожууннуң ажыл-ишчи ногаажыларының аразынга Суг-Аксы сумузунуң Херээженнер чөвүлелиниң деткимчези-биле ногаажыларның чемпионун онлайн-мөөрейни эрттирген. Мөөрейниң киржикчилери негелде ёзугаар бодунуң тарып өстүргени эң-не улуг ногаазын деңзиге салгаш, тырттыргаш чоруткан. Эң-не улуг тыкваның деңзизи 15890 кг, эң-не улуг капустаның 3920 кг, кабачок 4200 кг, помидор – 980 кг, кызыл перец – 0,333кг, арбуз – 6796 кг, баклажан– 0,298 кг, морковь – 0,374 кг, согуна– 0,374 кг, свекла – 2916 кг болган. Мөөрейге киришкен эрес-кежээ ногаажылар акша шаңналдарын алган.
Аныяк мөгени алгап мактаан
Тожу кожууннуң спорт школазының өөреникчизи чораан аныяк мөге Ак Ноянның «Наадым – 2025» байырлалында 18 харга чедир 148 аныяк мөгелер хүрежинге 8 шыырак мөгениң аразынче киир хүрешкени дээш, тус черниң чагыргазынга аныяк мөгеге хүндүткелди көргүскен байырлыг хемчег болган. Аныяк-өскенге үлегери, спортту кожуунунуң чонунуң аразынга суртаалдап чорууру дээш, Ноянга байыр чедиргени ол. Тус черниң чагыргазының демдеглээни-биле алырга, ооң мурнунда Тожудан шыырак мөгелер черле турбаан. Ынчангаш Тожу кожууннуң чагыргазының болгаш Төлээлекчилер хуралының хүндүлел бижиктерин болгаш акша шаңналдарны тывыскаш, аныяк мөгениң ада-иези Адыгжы Андреевич, Айлаңмаа Владимировна Актарның өг-бүлезинге төлептиг оолду өстүрүп, кижизидип кааны дээш, өөрүп четтириишкинниң бижиин тывыскан.
Кымнарыл ол?
Тыва эки турачыларның төөгүлүг сактыышкын болгаш хүндүткел хүнүнүң бүдүүзүнде Каа-Хем кожууннуң Дерзиг-Аксы сумузунуң көдээ культура одаанга «Тыва эки турачылар деп кымнарыл?» деп хемчегни организастаан. Ук хүнге тураскаадып, уруглар Ада-чурттуң Улуг дайынының болгаш тыва эки турачыларның ажыл-херектериниң дугайында билип алганнар.
Тоол оранынче эглип…
Каа-Хем кожууннуң уругларның ном саңы «Ынак тоолдар шагы» деп хемчегни организастаан. Ном саңының ажылдакчылары шупту улусту чыып алыр дээш, кудумчуже үнүп келгеннер. Уруглар-даа, улуг улус-даа билдингир чогаалдарны өөрүшкү-биле номчуп, илби-шиди болгаш фантастика делегейинче кире бергеннер. Номчаан сөс бүрүзү байдалды чылыг болгаш өөрүшкү-биле долдуруп, чаңгыс демниг болгаш байырлыг сеткилди тургускан. Алдын үезин чону-биле кады эрттирип, ынак тоолдарынче катап эглип шыдаанынга ном саңының ажылдакчылары дыка өөрээн.
Корум-чурумну тудар дээш…
Каа-Хем кожууннуң эки турачы патрульдары оларга дааскан девискээрлерде хөй-ниити черлеринге болгаш кудумчуларга корум-чурумну сагыыр дээш хүннүң-не идепкейлиг дежурныйлап үнүп, корум-чурум камгалаар органнарга дузаны чедирип турар. Олар Каа-Хем кожуунга эртип турар культурлуг болгаш спортчу хемчеглер үезинде хөй-ниити корум-чурумун тудуп турар.
«Хөй-ниити корум-чурумун камгалаарынга хамаатыларның киржилгезиниң дугайында» 02.04.2014 чылдың № 44-ФХ федералдыг хоойлуга дүүштүр, Тыва Республиканың ИХЯ-зының даңзызында, Каа-Хем кожууннуң девискээринде 11 эки турачы дружиналар, ниитизи-биле 97 эр кижи, 69 херээжен кижи бүрүткеттинген.
Чүс-чүс көрүкчүлерни болгаш эксперттерни чыыпкан
WB-ниң "Культурлуг кодекс" көргүзүүнде Тываның Донгак брендизиниң "Эдегей" коллекциязының көргүзүү Москваның Мода неделязында хит апарган. Россияның мода индустриязында кол болуушкуннарның бирээзи Москваның Мода неделязы бо чылдың чайның сөөлгү хүннеринде чүс-чүс көрүкчүлерни болгаш эксперттерни чыгган. Донгак компаниязының тыва культурага үндезилеттинген «Эдегей» бөлүү регионнуң сүлде-сүзүүн илередип турар ак-көк өңнүг хептерниң сериязын бараалгаткан.
Демнигде күштүг…
«Аңгырлыг» коммерсиялыг эвес сад эштежилгезинде бичии уруглар ойнаар шөлчүгешти ажыткан. Тус черниң идепкейлиг чурттакчылары боттарының күжү-биле ажы-төлүнге ойнаар шөлчүгешти кылып бээр деп шиитпирлээн. Кожаларның бирээзи бодунуң хууда шөлүнүң бир кезиин аңгылап бээрге, а бир чамдыызы материалдыг дузаны каткан. Арткан кожалар шөлдү херимнээш, хол бөмбүү ойнаар четкини тургускаш, чаштар ойнаар элезинни, чайганыыштарны, узун сандайларны, столдарны кылыпканнар. Эптиг-найыралдыг кожалар ажы-төлүнүң ойнаар шөлчүгежин ам-даа сайзырадыр планныг. Кышкы үеде хөккей ойнаар дош база турар дээрзин медеглээннер.
База бир фонтан
«Столичный» микрорайонунда чиигелделиг ипотекага садып турар хөй квартиралыг чаа бажыңның девискээринде фонтан ажыттынган. Ол болуушкун найысылалдың чурттакчы чонунга өөрүшкүлүг медээ болганы чугаажок.
Чаа туттунган бажыңның дүлгүүрлерин байырлыг байдалга тывыскан. Ол кудумчуну ТШО-нуң Маадырларының ады-биле адаан. Хөй аал чурттаар бажыңның 280 квартиразының 90 хуузу саттына берген. Хөй кезиинде 2 хуу чиигелделиг ипотекага саттынган.
«Шын» №34 2025 чылдың сентябрь 4