Бистиң ада-өгбелеривис оран-делегей ээлеринден өршээл дилеп, чалбарыыр чорааннар. Үе-дүптен бээр чоннуң эки чаңчылын салгалдан салгал дамчып кижилер сагып келген. Ол чаңчылдарның аразындан “тос дагылганы” эрттирери чугула турган, анаа-ла кижи болганы дагып чорбас, шупту дагылгалар ужур-уткалыг болур. Дагылганы чүгле хамнар дагыыр турган. Чүге дээрге оран-чер ээлерин кыйгырып өршээл дилеп, чугаалажып, кежиин хайырлаар кылдыр диленир турган.
ДЭЭРНИ ДАГЫЫРЫ
Дээрни дагыыры дээрге Хүннү болгаш Октаргайны дагаанын илередип турар. Кааңнай бергенде кудай-дээрни дагып, чаъс-чайыкты дилеп ап, октаргайга чалбарып, ак сүдүн, аъш-чеминиң дээжизин өргүп, йөрээп алганыр турган. Шала сөөлзүредир дээрни дагыыры ховартаан.
ТАҢДЫ ДАГЫЫРЫ
Таңды дагыыры дээрге тыва чоннуң ыдыктыг сүзүглели. Таңдыны дагып тургаш, тыва кижилер ол сынның ээзинден ачы-буянны дилеп чораан, тос дээрниң байлаан камгалаарының база бир хевири кылдыр ажыглап чораан. Кижини кижи дарлаар, мөлчүүр болгаш бастыр чорук дендеп турда, дүжүметтерден өршээл дилевейн, чүгле бедик Таңдызындан өршээл дилеп тейлеп чораан дээр. Таңды дагыыры дээрге бурунгу тываларның оран-чуртун камгалаан ыдыктыг байырлалы болур.
ОТ ДАГЫЫРЫ
Отка чүдүүр чорук тываларга эрте-бурун шагда-ла турган. Бистиң ада-өгбелеривис хамык-ла чүвени от чаяап турар деп бодап чораан болганындан чылдың-на отту дагыыр турганнар. Өг бүрүзү одун дагыыры шуут ыдыктыг чүдүлге турган. Күс – от дагылгазының үези. Башкы хар чаап турда отту дагыдар. Отка үстүг-чаглыг чеминиң дээжизин өргүүр. От дагыыры — от ээзинге чалбарып чүдээни болур. Амгы үеде безин өг-бүлеге амыр-тайбың турзун, уруг-дарыг аарыг-аржык чок, улуг улустуң оруу ак болзун дээш от ээзин чемгертир.
Оларның бурун шагдан бээр сагып чорааны отка хамааржыр ужурлары бар:
Отче дүкпүрүп болбас – аксы бужартаар.
Отче суг кутпас – сүнезининиң оду өжер.
Отче бок октавас – караа согурарар.
Отту арта халып бол- бас – чуртун карартыр ядараар.
От орнун базып болбас – кежии чайлаар.
Көшкен кижи одунуң орнун арыглап каар – сеткили ак болур. От хайыракан, өршээзин!
СУГ БАЖЫН ДАГЫЫРЫ
Долгандыр турар бойдусту камнап хумагалаарының бир аргазы. Суг бажын дагып турар болганда, ол черни долгандыр турар бойдузун кайы-хамаанчок үрегдевес. Суг бажын чүдетпес, суг кыдыындан ыяш кеспес.
Суг бажы дагыыры тускай уткалыг болгаш ёзу-чурумнуг:
1. Уруг-дарыг сылданы бээрге, хам кижини хооп эккелдиргеш, суг бажын дагыдар чораан.
2. Чылдың дагыыр суг бажы туруп болур, ооң кол ужуру болза, ол чооктуң арга-ыяжы өссүн, ол суг катпазын дээн уткалыг болур.
3. Байыыр дээн кижи суг бажын дагыдар.
4. Төрел ызыгуур үстүп төнмезин дээн кижи дагыдар.
5. Суг бажын суг ээзи ээ көрүп, карактаар болзун дээш өршээл дилеп келгеш, дагылга кылыр.
Тыва улустуң суг-биле холбашкан ыдыктыг ужурлары бар:
Суг чүдедип болбас – аарыг тыптыр.
Сугже бок октап бол- бас – авазының эмииниң сүдү боглур.
Суг чанындан ыяш кезип болбас – салаалар куяңнаар.
Суг чанынга албаннап болбас – боостаазы ажыыр.
Суг бажындан өл ыяш кеспес – чаш амытаннар сылдаңнаар.
Суг бооп балыктавас – кижиниң кежии чайлаар.
⚡ХАМ ЫЯШ ДАГЫЫРЫ
Хам ыяшка чүдүүр болгаш ону дагыыр чорук тываларга үе-дүптен бээр туруп келген. Хам ыяш дээрге хам дыт болур. Дыт дээрге эң узун назылыг, эң узун дуртуг, эң быжыг ыяш болур. Ол хам дытты хам кижи чылдың дагыыр. Хам дыт дагыыры тыва чоннуң бурунгу сүзүглели болгаш оран-чуртунуң байлаан камгалаан база бир аргазы болур. Ону дагыыры дээрге-ле арга-арыг ээлеринге чүдүп чалбарыыры болур. Дагылгалыг хам дыт чанындан ыяш кеспес, аң өлүрбес болгаш олаа кавыга чер казары хоруглуг турган.
⚡ТЕЛ ЫЯШ ДАГЫЫРЫ
Бир дөстен дыт, шиви кожаланчып үнген болза, тел ыяш дээр. Чамдыкта дыт, шиви, терек катай үнгеш тел ыяш бооп көстүр. Кижи амытанның үре-салгалы үстүп төнмезин дээш тел ыяшты дагыыр. Уруг-дарыы чок улус хам чалааш, тел ыяшка чалбарып, дагылга кылыр. Тел ыяш чок болза бай ыяшты дагыыр. Бай ыяш дээрге эңмежок хөй будуктуг ыяш болур.
⚡ОВААНЫ ДАГЫЫРЫ
Оваа дагыыры дээрге черниң ээзинге чүдүүрү база кижилерниң кылган ажылының үре-түңнелин көөр ёзу-биле холбажып келген бир онзагай сүзүглели болгаш байырлалы болур. Оваа дагыыры дээрге хоор чонну чылдың-на чаңгыс черге чыып алгаш байырлаары-дыр. Мал-маган азыраан өдек чоогунга, тараа тараан шөлге дүжүт эки болзун дээш оваа тургузар. Овааны даш чыып азы ыяш кескеш чадыр хевирлиг тургузар. Оваа дагаан черге шүүлген мөгени, эрткен аътты база шылгараан ыраажыны чылдың-на илереткеш, чыылган чоннуң мурнунга көзүлдүр шаңнаары дээрге ол чурттуң чонунуң күштүүн, хөглүүн база сүр күштүүн илередип турары болур.
⚡БУГА БАЖЫ ДАГЫЫРЫ
Буга бажын дагыыры дээрге, тараа тарыыр шөлге казып бадырган буга суунуң үнген дөзүн база буга суунуң хемден үнген черин дагыыры болур. Буга бажы дагыыры дээрге чоннуң тараа тарыыр ажылы-биле холбашкан. Буга дөзүнүң чанындан үнген ыяш будуунга арагалыг хойлааракты халаңнадыр азып каар болгаш хадың дазылындан кылган буга дүрзүзүн чавыс черге чаларадып каар.
⚡КӨЖЭЭ ДАГЫЫРЫ
Көжээ дээрге даштан кижи дүрзүзүн оюп, сиилбип кааны болур. Көжээ дагаан черге эвээш санныг кижилер баар. Көжээге чеде бергеш, ооң чиге мурнунга калбак даш салгаш, кырынга дүлген эът, быштак, саржаг салыр. Көжээни дагыыр чорук караңгы чүдүлге болгаш төөгүнүң тураскаалын камгалаар чорук-биле холбашкан, азы даш тураскаалды бурунгу тывалар өлүрткен маадырның сүнезини кылдыр чүдүй бергенин херечилеп турар.
Бурун шагдан тура тываларга көжээни дагыырының ужурлары бар: Аарыг-аржык болганда, кааң-халап болганда, маажым чорук күзээнде, өгбе чуртун эргээнде дагыыр. Көжээниң бодун ыдыктап база турган.
⚡ТҮҢНЕЛИ
Бистиң өгбелеривис ук-салгалдарын бижиттинмээн хоойлу болур ужурларны сагып билир, төлептиг кижилер кылдыр кижизидип чораан. Чонунуң эрткен үезин, ёзу-чаңчылдарын сагып чоруур кижи ёзулуг мөзүлүг болгаш культурлуг кижи болур. Ынчангаш, бистиң ада-өгбелеривистен дамчып келген бурунгу ужурларны, ёзу-чаңчылдарны ам-даа сагып чоруур болзувусса, ёзулуг төөгүвүстү утпайн, бойдус-байлаавысты хумагалап алыр аргалыг болур бис.
/ М.Б. КЕНИН-ЛОПСАННЫҢ «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары», «Традиционная культура тувинцев» номнарындан алган.
«Шын» №36 2024 чылдың май 18