Чылдың-на август 1-ден 7-ге чедир Чаш уругну эмиг сүдү-биле чемгерерин деткиир неделяны эрттирип турар. Эмиг сүдү-биле чемгерилгени уламчылаар, деткиир дугайында декларацияны 1990 чылда хүлээп алган. Ол неделя Бүгү делегейниң кадык камгалал организациязының, ЮНИСЕФ-тиң, хөй-ле чурттарының кадык камгалал яамыларының деткимчези-биле болуп эртип турар. Ону демдеглээри делегейниң 170 ажыг чурттарында чаңчыл апарган. Ооң кол сорулгазы – херээжен кижилерге эмиг сүдүнүң ажыктыын, эмиг сүдү-биле чемгерилгени нептередири, ие кижиниң болгаш чаш уругнуң кадыкшылынче кичээнгейни угландырары. Ынчангаш “Шын” солуннуң арынын дамчыштыр уруг эмзирер иелерге арга-сүмевисти кадар-дыр бис.
Эмиг сүдү – чаш төлдүң эң-не ажыктыг, амданныг чеми. Чаш уруг төрүттүнген соонда, эге хонуктарында үргүлчү-ле эмиг сорар, оон салдыкпас. Ынчангаш чаш уругну тоттур эмзирер херек. Дүне уругну эмзирерге, эмигниң сүттелиринге дөгүм болур. Төлүңер үр эмерге, ону соксатпаңар. 4-тен 6 ай чедир чүгле эмиг сүдү-биле чемгерери чугула. Ооң соонда немелде чемни бичиилеп берип эгелээр. Уругну 2 харга чедир эмзирип, оон-даа ыңай уламчылап болур.
Эмигниң дошпузун саваңнап чугбас, ол кешке хоралыг. Хорлай берген болза, мазь чагбайн, уругнуң эмген сүдүнүң артыы-биле чаап каар. Эмигден чемгерилге түр үеде соңгаарлаттынган азы ара соксаттынган болза, ырыккан эмигни хол-биле азы сүт үндүр сордурар херексел-биле саар. Чүге дээрге эмиг сүдүн тырттылдырбайн, эмзирерин уламчылаар апаар.
Төлдү чемгереринге азы оожуктурарынга эмистик, шилчигештер, хей-соскалар ажыглавазы күзенчиг. Олар уругнуң эмиг эмер шинээн кошкадып, иениң эмииниң сүдүн эвээжедип болур. Ие кижиниң сүдү бойдустан чаяаттынган болгаш, аңаа дөмейлежир шынарлыг сүт чок. Чаш төлдү чүгле иениң сүдү-биле эвес, а ынакшыл, эргеледиг-биле база «чемгерер».
ИЕНИҢ БОЛГАШ ӨГ-БҮЛЕЗИНИҢ САКТЫП АЛЫР УЖУРЛУГ ЧҮҮЛДЕРИ
Аныяк ие кижиге деткимче, өг-бүлезиниң хайгааралы, дузазы кончуг чугула. Ылаңгыя баштайгы хүннер эң-не берге болур. Чаш уруг чаа байдалга чаңчыгарда, ыглаар, өг-бүлениң кежигүннерин дүвүредир. Эң-не кол чүүл – эмигни эмишаан, мага-бодунуң өзүп-быжары. Чаш уругну дүне эмзирери-биле, ооң кавайы иениң орунунуң чанынга турар ужурлуг. Чаа божаан ие кижи агаарлаарга, чемге хөөнү экижиир, нерв системазы оожургаар. Арыг агаарга селгүүстээшкин соонда иениң уйгу-дыжы ханар. Иеге-даа, чашка-даа алгы-кышкы, дааш-шимээн, оваарымча чок шимчээшкиннер түвектиг. Чаш төлдү холга ап, уруг эмзирер ие кижиге дузалажып, уйгу-дышты бээри чугула. Ие кижиниң эмииниң сүттелиринге ол кончуг ажыктыг. Куруг эмиски төлдү ымзандырып, кылыктандырар, кедерезе иезиниң эмиинден хөөнзүреп, эммейн барып болур. Эмиг сүдү уругнуң кадыкшылынга эң-не идегелдиг магадылал- дыр.
ЧАШ УРУГ АЖААП ХАЙГААРААР БОЛГАШ ЧЕМГЕРЕР ИЕЛЕРГЕ СҮМЕЛЕР
Божаан соонда баштайгы хүннерде ие кижиниң могап-шылапканы шырайындан илдең болур. Ол черле ындыг. Ынчалза-даа чаш төлге чүгле иезиниң кичээнгейи, эмииниң сүдү херек дээрзин утпас херек. Сарыгсымаар өңнүг аа сүдүнде, ак өңнүг бышкан эмиг сүдүнде үс хөй. Шинчилелдер түңнели-биле алырга, ооң-биле чемненип доруккан уруг кылымал чемгерилге ап чорааннарга деңнээрге, угаан-мээ сайзыралының талазы-биле бедик деңнелдиг болур. Эмиг сүдү диабет, склероз, ижин-шөйүндү аарыгларындан камгалаар. Эмигден чемгерилге иениң бодунга база ажыктыг. Өкпе рагындан, херээжен кижиниң аарыгларындан, дагын саатталыышкындан камгалаар.
Ие кижи чиигээн соонда, эмигге пролактин деп гормоннуң көвүдээнинден сүт ылгалып үнүп эгелээр. Чаш уруг эмерге, эмигде сүт четчир кылдыр тыптыр. Уруг эмигни хөй сорган тудум, сүт улам көвүдээр.
ЧАШ УРУГ КАНЧААР ЭМЕРИЛ?
Чаа төрүттүнген кадык уругга ооң чемнениринге дузалыг үш рефлекс бар. Бирээде, аас-биле тып алыры. Чаш кижиге дошпуну тып алырынга, аксын ажыдарынга дузалаар. Ийиде, эмер рефлекс. Кажан дошпу уругнуң дылынга таваржып, таалайынга дээптерге, чаш төл соруп эгелээр. Үште, ажырар рефлекс. Кажан уругнуң аксынга сүт долуп келгенде, ол ону ажырып эгелээр.
Уруг тоткан болза, сорарын соксааш, эмиин боду салыптар. Чаш төлден эмигни адырган херээ чок. Чамдык уруглар чалгаа «сорукчулар», өскелери эң идепкейлиг сорукчулар болгулаар. Ынчангаш чемгерилгени кажан соксадырыл деп айтырыгны уругнуң бодунуң эргезинге берип каалыңар.
Эмигни уругнуң думчуунуң чанынга чыпшыр тудары албан эвес. Чаш төл хостуг тынып шыдаар болур ужурлуг. Эмигге салаа дээскен херээ чок. Оон аңгыда, төлүңер эмигни чүгле аш чандырар дээш эвес, а харын амданнанып, таалап эмип чыдар болур. Ол үеде ием чанында мен деп чүвени медереп чыдар. Чаш төл улуг-даа, бичии-даа эмигни эмер. Эмигниң сүттелиринге чүгле уругнуң эмери идиг бээр. Уруг дүне эмиксээрге, ойталавас болза эки. Дүнеки эмзириишкин уругнуң немелде чеми болур.
ЭМИГ СААМЧЫВАСТААН ТАВАРЫЛГАДА
Сүт эвээжээрге, немелде чемгерилгеже далашкан ажыы чок. Эмигден чемгерилгениң бүгү-ле негелделерин сагып турарын хынаар. Сүт эвээш-даа болза, эмигден чемгерерин уламчылаары чугула. Могап туруптарга, орта чем чивеске сүттүң саамчыыры эвээжээр. Ынчангаш эки дыштанып, чемненилгени экижидер. Ынчан сүт катап көвүдеп эгелээр. Божуваан херээжен кижиниң эмиин уруг эмиптерге, сүдү дүжүп кээр таварылгалар безин бар. Эмиг сүдүнүң катап тургустунарынга изиг душ, ванна, моюнга болгаш ооргага массаж дузалаар. Уругну шын чемгерип турарынга бүзүрээри чугула. Ол талазы-биле тускай эртемниг эмчилер-биле сүмележип болур. Божуур бажыңга, уруглар поликлиниказынга дуза дилеп, арга-сүме айтырып келиринче эмчилер кыйгырып турар.
УРУГГА СУГ ИЖИРТКЕН ХЕРЭЭ БАР БЕ?
Эмигде сүт четчир болза, чаш төл суксун хереглевес. Аажок изигде безин эмиг сүдү уругнуң суук чүүлге хереглелин хандырыптар. Эмчиниң сүмези-биле суг ижиртир апарза, хайындырган сугну шопулактап азы аяк эриинден ижиртир. Эмистиктен суг ижирткен ажыы чок. Ол эмигден чардыктырып, ырадып болур. Чаш уругга чигирзиг суксун берип болбас. Ол төлдүң иштин хейлендирип, шөйүндүзүн аартыр. Ооң уламындан уруг аакталыр.
БИР ЭВЕС СҮДҮҢЕР ЭВЭЭШ БОЛЗА
Чаш төл тотпас болза, немей чемгереринче далашпайн, дараазында сүмелерни сагып, эмиг сүдүн көвүдедирин оралдажыры кедилиг. Чүге дээрге эмиг сүдүн чүү-даа солуп шыдавас.
1. Эмигден чемгерип тургаш, хүнде 5-6 катап чемненир.
2. Хүнде 2 литрден эвээш эвес суук чүүлдү ижер. Чаш төл-биле кады арыг агаарга 2-ден эвээш эвес шак дургузунда селгүүстээр.
3. Дүнеки үеде 8 шактан эвээш эвес, а хүндүс 1-2 шак удуп алыры чугула.
4. Чаш уруг чежени күзээр, ол хире чемгерер.
5. Чемгерген соонда, эмигни саар. Ол эмигниң улаштыр сүттелиринге идиг бээр.
ЭМИГНИ СААРЫ
Чаш төлдү эмиг-биле эмзирип өстүрериниң база бир магадылалы — эмигни божаан хүнүнден тура-ла шын саап билири. Иешкилер ийи аңгы байдалга турда, хенертен сүт хөй дүжүпкенде, эмиг сүдүн көвүдедирде эмигни саар апаар. Эмиг сүдүн саар мурнунда ие кижи холун эки чуур, 5–10 минута дургузунда чылыг аржыыл-биле массажтаар.
УРУГ ЭМЗИРЕР ИЕНИҢ ЧЕМИ
Чаа божаан ие кижиниң чиир чеминче 1 хонукта 1 литр сүт, 150 грамм эът, 20–30 грамм быштак, 200–300 грамм творог, 1 борбак хайындырган чуурга, 50 грамм үс, 200–300 грамм чимис, 500–600 грамм ногаа аймаан киирери негеттинер. Ол ышкаш гречка, сула кашаларын, кат-чимис, соктарны, компотту киирерин база сүмелеп турар. Чидиг амдан киирикчилеринден, чигирзиг чемнерден, чеснок, хрен, горчицадан ойталаар. Чүге дээрге олар таарымча чок чыт тывылдырар болгаш сүттүң амданын ажыксыдыптар. Уруг эмзирер иеге чемижи хөй шай, кофе аймаан ижери албан эвес. Олар чаш төлдүң нерв системазынга хоралыг. Чаш уругнуң иези чидиг амданныг чемнер чиптерге, төлү кылыктаны бээрин эскерип болур. Ынчангаш шуут ойталааны дээре. Уруг эмзирерде 30–40 минута бурунгаар чемненип алыры чугула. Ол сүт чыглырынга ажыктыг.
Наталья КОНГАР, акушер-гинеколог.
"Шын" №57, 2023 чылдың август 2