Анаа эвес хевирниң ойнаар оран-савазы бичии уругларга-даа, ада-иелерге-даа делегейже көрүштү делгемчидер, чогаадыкчы таланы сайзырадыр, турум сагыш-сеткилди оттурар хуулгаазын аян-чорук болур.
Россияның улуг хоорайларында улуг хемчээлдиг ойнаар шөлчүгештерни көрген улус бар боор. Ында анаа эвес хевирниң девискээрлерин, оран-саваларын кылган. Чамдык ада-иелерниң ажы-төлүнге шак ындыг кайгамчык чүүлдерни көргүзер дээш, улуг хоорайларже албан-биле чоруп турары билдингир. Ынчалза-даа кижи бүрүзүнде ындыг арга чок. Үениң сайзырап кел чыдары-биле, бистиң тудугжуларывыстың база арга-дуржулгазы улгадып, чогаадыкчы хөөнү сайзырап, бистиң республикавыска улуг хоорайларда ышкаш уруглар ойнаар кайгамчыктыг чүүлдерни кылып эгелеп турар тудугжунуң бары өөрүнчүг.
Хууда сайгарлыкчы, тудугжу Эдгар Байкара 2014 чылдан тура бичии уругларга ойнаар шөлчүгештерни чагыг ёзугаар кылып ажылдап турар. Ийи чыл бурунгаар ол аңдара салган бажыңны кылгаш, республиканың ажы-төлүнге сонуургадыр деп бодап алган. Ооң бажыңнар тудар, мебель кылыр, Орус географтыг ниитилелди удуртур дээш оон-даа өске ажылдары турза-даа, чай дургузунда ийи каът аңдара салган бажыңны тудугжу эш-өөрү-биле кылып четтигипкен. Ооң ажыдыышкыны август 8-те болуп эрткен. Аңаа Кызылдың Бай-Хаак кудумчузунда Өг-бүлелерге болгаш уругларга социал деткимче төвүнүң ажы-төлү башкылары-биле кады келгеннер. Бажыңның ээзи уруг бүрүзүнге чигирзиг белектерни база сөңнеп, аңдара кагган бажыңче төлевир чокка киирип ойнаткан.
Ында арыгланыр болгаш чунар, уругларга янзы-бүрү оюннар ойнадыр, чемненир өрээлдер база зал бар. Бажыңның өрээл бүрүзүнде эт-херекселдер шупту дээвиирде дедир кылдыр астына берген. Шак ындыг бажың уругларның кичээнгейин онзагайы-биле хаара тудуп, мээ-медерелин сайзырадыр дээрзин психологтар демдеглеп турар.
“Аңаа эт-септи мынчаар азарга, ийи катап аар болур. Ынчангаш оран-саваның иштинде астынган эт-сеп, дериг-херекселдер уругларга айыыл чок болуру-биле, эң-не чиик материалдар-биле шиш, сүвүр черлер чок кылдыр кылган бис. Соодукчу, чем кылыр плита дээш бо эт-септиң иштин чиик болур кылдыр уштуп каапкан бис. Ынчангаш уруглар халып-шурап ойнаарга-даа, олар кырынче аңдарылбас, айыыл чок. Ажы-төлге солун болзун дээш, плитка кырында сковородкада быжып турар эътти көргүзүп, соодукчуну янзы-бүрү аъш-чем аймаа-биле деридивис. Ону ам-даа көвүдедир бис” – деп, Эдгар Байкара тайылбырлаан.
Келир үеде улаштыр республикавыска бичии-даа, элээди-даа уруглар ойнап, хостуг үезин ажыктыг эрттирер шөлчүгештерни ажыдар сорулганы ол мурнунда салып турар. Бо бүгүнү боттандырар чер тып алыры нарын болуп турарын ол демдеглээн. Ынчангаш хууда сайгарлыкчы Национал парктың удуртулгазынга чер бергени дээш, өөрүп четтиргенин илереткен. Уруглар ойнаар бажыңчыгашты ол күрүнеден кандыг-даа деткимче албайн, чүгле бодунуң акша-хөреңгизи-биле кылган.
“Бо бажыңчыгаш часкы үеден эгелээш күзүн чылыг үеге чедир ажылдаар. Кыжын хааптар бис. Ооң ажыдыышкыны тудугжулар хүнүнүң мурнунда таваржы бергени онзагай” – деп, ол чугаалаан.
Психологтарның чугаалап турары-биле алырга, шак мындыг бажың уругларның дүвүрелин оожургадып, бодунга бүзүрелин оттурар, делегейже чаа көрүш-биле көөр арганы тургузар.
Хууда сайгарлыкчы ооң мурнунда чылдарда уруглар садтарының, школаларның, приюттарның девискээрлеринге уруглар ойнаар шөлчүгештерни чагыг ёзугаар кылып турган. 2022 чылдан тура бо талазы-биле чагыглар хенертен эвээжээн дээрзин ол чугаалаан. Ындыг-даа болза ачы-дуза чедирилгезин кылып, албан черлеринге төлевир чокка ойнаар шөлчүгештерге турар улуг хемчээлдиг машиналарны, ужар-хемелерни, бажыңчыгаштарны, янзы-бүрү ойнаарактарны белек кылдыр ол сөңнеп чоруур.
Чоокку чылдарда республикада тудуг ажылы эки деңнелде келгенин ол демдеглээн: “Найысылал Кызылда бажыңнарның дүрген туттунуп турарын эскердим. Чаа-чаа бажыңнар, микрорайоннар база немежип турар. Ол дээрге дыка эки көргүзүг-дүр. Бичии тургаш, сактырымга, бир бажыңны дыка хөй чылдар дургузунда тудуп кээр турган. Ам 9 каът хөй аал чурттаар бажыңнарны безин 1-2 чыл дургузунда кылыр-дыр. Тыва тудугжулар база мергежип, саны көвүдеп турары көскү. Ооң мурнунда тудугжулар колдуунда өске регионнардан кээп турган болза, ам тыва чонувус бригадир, прораб, крановщик, экскаваторщик дээш нарын мергежилдерни чедип ап, арга-дуржулга кирип, тудуг адырында хөйү-биле ажылдап турары өөрүнчүг-дүр”.
Чыжыргана СААЯ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14