Тайга-таңдының бедиктерин теп оъттаар, кадыг-дошкун агаарга улам тааржып өзер чоргаар мал – сарлыкты мөңгүн-тайгажылар анаа эвес сүлде демдээ кылдыр хүлээп чоруур. Шаг-шаандан бээр азыраан-на малы ол болганда, чоргаарланмайн канчаар. Шүлүктерге, ыр-шоорга чеже-даа алгап-мактап турар болза, сарлык дугайында ёзулуг шын билиглер чүгле ону азырап-өстүрүп чоруур малчыннарда дизе, черле частырыг болбас.
Республикада сарлыктың баш саны өске кожууннарга көөрде, Мөңгүн-Тайга кожуунда хөй болуп турар. Ынчангаш Сарлык байырлалын мөңгүн-тайгажыларның эрттирер дээни чөптүг. Ол эки эгелээшкинниң автору “Мөген-Бүрен” КУБ-туң директору, хөйге билдингир хоочун удуртукчу Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак. Бо билдилиг удуртукчунуң бодалынга Мөген-Бүренниң ном саңының ажылдакчылары улажып, эрткен чылын Тываның Баштыңының грантызын ойнап алгаш, “Тывавыстың чоргааралы – сарлык малым» төлевилелди боттандырып кирипкен. Ооң иштинде “Тайга черим чараш малы» деп эртем-практиктиг конференцияны Мөген-Бүрен суурнуң ном саңының ажылдакчылары, Мөңгүн-Тайга кожууннуң төп библиотеказы база ТР-ниң Библиотека ассоциациязы июнь 8, 9 хүннеринде Мөген-Бүренге организастап эрттирген. Аңаа Бай-Тайга, Өвүр, Барыын-Хемчик, Эрзин кожууннардан база Кызыл, Ак-Довурак хоорайлардан библиотекарьлар кээп киришкен.
Өске чыттыг кижи чагдатпас
Баштайгы хүнде эртем-практиктиг конференцияның киржикчилеринге сарлык саарынга көргүзүг-кичээл “Мөген-Бүрен” КУБ-туң “Ак чем” деп төвүнүң чанында сарлык саар фермага эрткен.
Мал аразынга өскен улуска инек саары берге эвес, а сарлыкты саар хамаанчок, бир дугаар көрүп турар улуска, ооң салбараңнаан сүртенчиг дүрзүзү аң-мең дег сагындырар болган. Мугур-Аксында О. Чанчы-Хөө аттыг уруглар библиотеказының ажылдакчызы Айдыңмаа Чамыян Тоолайлыгга малчын ада-иезиниң чанынга бичиизинден тура сарлык саап өскен, дуржулгазы байлак. Ол ырак-чооктан келген коллегаларынга сарлык саарын көргүзүп, өөреткен. Бир дугаарында, ТР-ниң Библиотека ассоциациязының даргазы Сылдысмаа Лопсан дидимненипкеш, сагган. “Дыка солун болду. Бодум бир дугаар сарлык саап тур мен. Чогум кортпадым. Сарлыктың эмии чымчак-даа болза, допшулары өшкүнүү дег бичии, чаптанчыг”– деп, коллегаларынга чугаалааш, саап шенээринче кыйгырган. Олары арай сестип, чагдап шыдаваан. Ол аразында Айдыңмаа Кызыл-ооловна сарлык кончуг чыткыр, доктаамал саап турган ээзин безин өске хеп кедип алырга, чанынче шуут чагдатпайн, өскелеп туруп бээр деп тайылбырлаан. А Мугур-Аксында номчулга залының библиотекары Шончалай Сат база Тоолайлыгга ийиги класстан тура сарлык саап өскен болгаш, көргүзүг-кичээлге идепкейлии-биле киришкеш, сарлык кортук улусту билип каапкаш, базынчактаар, ынчангаш корткан ажыы чок деп тайылбырлаан.Шончалайдан коллегалары айтырарга, 40 минута дургузунда 20 сарлыкты саап четтигиптерин чугаалаан.
Ол хүннүң кежээки саалдазында Шончалай биле Айдыңмаа 14 сарлыктан 14 литр сүттү сагган. Ооң соонда конференцияга киржип келген аалчыларны Мөген-Бүренниң ном саңының эргелекчизи Арина Иргит тыва өгже чалааш, сарлыктың эъди, сүдүнден кылган чемнер делгээн дөрже чалаан.
Оочур узун болган
Даартазында даң бажындан тура конференция киржикчилеринге суур чоогунда ыдыктыг черлерже эксурсияны организастаан. Улуг оваа “Бай-Оваага”, “Полковниктиң өг-бүлези” деп адап алганы көжээлерге, хаяда бижиктерлиг төөгүнүң тураскаалдарынга четкеш, ак-көгүн баглап, аалчылар сагыш-сеткилин арыглап, чүдүүр кижи чүдүп, чамдык улус анаа сонуургап, чурукка тырттыржып алганнар. Суурнуң хоочуннар даргазы Александр Херлии аалчыларның үүле-херээ бүдүнгүр болзун дээш, чажыын чажып, алганган-даа. А херээжен чоннуң чедип чүдүүр “Кушетка” деп адап алган ыдыктыг дажынче оочур узун болганын аалчылар боттары каттыржып эскерген. Чылдагаанында кижи билбестээр чүве чок. Даш кырынче үнүп-дүжүп турда, төнмес. Чаңгыс сагышка анчыг арткан байдал – ол-ла хөй келген чон аразында барган-на черинден чүве алыксаар, чижээ, “Бай-Оваада” аскан чинчилерни-даа дүжүре бээр, бижиктиг хаяларны-даа картай бээр чамдык кижилер каракка чаржынчыг кылдыр көзүлген. Үе-дүптен бээр чоннуң чүдүп, ыдыктап чоруур черлеринге хүндүткелдиг болуру чугула деп келген кижи бүрүзүнге чугаалаксаан ийик мен.
Сарлык дүгүнден ээрген чүңнүң өртээ аар
Экскурсия соонда Мөген-Бүренниң Алдын-оол Севек аттыг Культура бажыңынга конференция киржикчилериниң кожуунунуң онзагайын илереткен делгелгези солун болган. Бай-Тайганың чонар-дажы, Дус-Дагның дузу, Эрзинниң эм оъттары болгаш янзы-бүрү каттардан кылган вареньелери дээш кожуун бүрүзү бот-боттарынга дөмейлешпес, чүү-даа бар. А мөген-бүренчилер колдуунда сарлык дүгүнден сыраан, суг эрттирбес тыва тоннар болгаш аргаан-даараан уктар, чадыглар дээш өске-даа чүүлдерни делгээн. Оларның аразында 2021 чылда Москвага ус-шеверлер аразынга болган XXX дугаар юбилейлиг делгелге-ярмарканың шаңналын алган киржикчизи Орлана Намзынның сарлык дүгүнден кылыглары хөйнүң кичээнгейин хаара туткан. Ону-мону садып алыксаарга-даа, делгелгеден делгелгеже көжүп чоруп турар ховар экспонаттар апарган кылыгларны сатпас болду. Москвага болган делгелгениң эксперттери хөй-ле ховар удазыннар аразындан сарлык дүгүнден ээрген чүңнү кылыры берге, тывары ховар болганындан өртээ аар болур ужурлуг деп бедии-биле үнелеп турган дээрзин ол хүн чыылганнар билип алган.
Туразының улуу сарлык бугазы-ла
Делгелге соонда конференцияны Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырыкчызы Людмила Очур-оол ажыдып, ооң киржикчилеринге байыр чедиргеш, кожууннуң 60 ажыг өдектеринде малчыннар 8 муң ажыг сарлыкты өстурүп турарын дыңнаткан. Чалаткан аалчылар аразындан 2021 чылдың Наадым чемпиону, “Мөген-Бүрен” КУБ-туң мурнакчы сарлыкчызы, чеди оолдуң, бир кыстың ынак ачазы Артыш Салчак база сөс алгаш, ооң малдап чоруур малын алгап, улуг кичээнгей салып келген аалчыларга четтиргенин илереткеш, конференцияның ажылынга идепкейлиг киришкен.
«Сарлыктың Мөңгүн-Тайгага укталган төөгүзү», «Сарлыктың ак чеми”, “Сарлык агаар медээчизи”, “Сарлык дүгүн болбаазырадыры” дээш сарлык дугайында 20 аңгы илеткелди чыылганнар улуг сонуургал-биле дыңнаан. Оларның аразында Бай-Тайгадан келген ном саңының ажылдакчызы Сайлык Хандарманың “Сарлык бугазы, ооң онзагай талалары” деп илеткелиниң соонда чыылганнарның идепкейи көдүрлүп, айтырыглар оон-моон улажып-ла эгелээн. Алдарлыг сарлык кадарчызы Артыш Салчактан база херек кырында сарлык бугазы кандыг дээрзин айтырарга, “Буга дээрге, буга-дыр. Сарлык бугазы кижээ-даа кадартпас, кара туразында чоруп чоруур. Октябрьда тайгаже дожап чоруптар. Чааскаан тайга-таскыл кезип, семирип алгаш, май айның төнчүзүнде, алды айның эгезинде өдекче кирип кээр. Бир эвес өдекте өске буга бар болза, үскүлежип кириптер. Тиилээн буганың эдерип каан инектериниң бызаалары кончуг шыырак болур” – деп, малчын бодунуң дуржулгазындан тода харыыны берген.
Шынап-ла, сарлык бугазы ышкаш чоргаар мал чок. Тайгага чорда, чээрби-даа бөрү халдаарга, адаанда чуга кежин чажырып, чыдып алгаш, бажын чайып чыдар дээр. Бөрүлерниң дижи ооң кежинге дыынмайн, чадап кааш, чоруй баар. Чон аразында “туразының улуу сарлык бугазы-ла” деп деңнелге оон укталган болбайн аан.
Адыг дээн
Илеткелчилер аразында Мөген-Бүренниң “Алёнушка” уруглар садының кижизидикчи башкызы Ася Нордаттың илеткелинде чаштарның сарлык дугайында чугаалап турар видеоматериалын чыылганнар чаптап дыңнаан. Илеткелчи сарлык чурту Мөңгүн-Тайганың чамдык чаштары бо азырал малды шуут танывас болуп турарынче ада-иелерниң кичээнгейин угландырган. Кичээл үезинде уругларга сарлыктың чуруун көргүзерге, “адыг дээн” деп, Ася Шой-ооловна дүвүрел-биле чугаалаан.
“Сарлык – көшкүн чоннуң хөлгези” деп солун илеткелди кожууннуң культура төвүнүң методист – режиссеру Алдын-Ай Сат таныштырган. Чүъктү сарлыкка канчаар чүдүреринден эгелээш, Тоолайлыгның тайгаларында кадыр, чаңгыс кижи кылаштаар оруктарында чоруп турарын боду тырттыргаш, илеткелинге кошканын улус дыка сонуургаан. Бир-ле Төвүт чуртунга тырттырган кино-биле дөмей болган. Сарлыктары-даа, бойдузу-даа.
Түңнелинде, “Эң эки илеткел” деп үнелелди Алдын-Сай Сат алгаш, тускай диплом-биле шаңнаткан. Ол ышкаш Мөген-Бүрен суурнуң хоочуну Любовь Иргитке “Мөңгүн-Тайгага сарлыктың укталган төөгүзү”, Бай-Тайгадан Сайлык Хандармага сарлык бугазының дугайында солун илеткели, Ак-Довурактан Ульяна Ооржакка сарлыктарның аңгы-аңгы хевирлериниң дугайында илеткелдери дээш дипломнарны тывыскан. Ол хүн болган конференция киржикчилериниң эң бичиизи болган Мөген-Бүрен школазының 10-гу классчызы Ачыты Комбу база шаңнаткан.
Конференцияга Республиканың А. Пушкин аттыг Национал библиотеказының директору Ирина Эртине чаладып киришкеш, “Мындыг онза хемчегге киржир аас-кежиктиимни билип тур мен. Илеткелдерден хөй чаа чүүлдерни билип алдым. Ол ышкаш бо чараш черде чурттап турар чоннуң хүндүлээчелин, тыва дылының арыын магадап ханмадым. Бистиң коллегаларывыс ийи хүн дургузунда аалчыларны уткуп хүлээп, хемчегни бедик деңнелге эрттирдилер. Четтирдивис! Катап база келиксенчиг-дир” – деп чугаалаан. А ТР-ниң Библиотека ассоциациязының даргазы Сылдысмаа Лопсан коллегазынга улажып, “Болган хемчегни ховар болуушкун деп санаар-дыр мен. Илеткелдерден дыңнавааным тыва сөстерни дыңнап, билип алдым. Төрээн тыва дылывыска арыг, чараш чугаалап турарын дыңнааш, таалап олурдум. Кижини ыяды бээр кылдыр хүндүлептер, биче сеткилдиг чон-дур деп билдим, көрдүм. Мөген-Бүренниң ном саңының эргелекчизи Арина Дадар-ооловна болгаш өске-даа коллегаларга четтиргенивис илередир-дир бис” – деп, ол демдеглээн. Республиканың караа көрбес улуска тускайлаан ном саңының эргелекчизи Аида Дагба Мөңгүн-Тайга кожуунга 20 чыл болганда катап келгеш, таныттынмас кылдыр сайзыраанын чугаалап, болган хемчегни организастааны дыка эки деп үнелээн.
Сагындырып каар чүүл – болган хемчег Сарлык байырлалының чүгле эгези. Библиотека эргелекчизи Арина Иргиттиң дыңнатканы-биле, конференциядан шилиттинген илеткелдерни чыггаш, тыва дылга сарлык дугайында ном үндүрерин планнап турар. А июль эгезинде ёзулуг Сарлык байырлалы ынчан болур.
/ К. Монгуш
Чуруктар авторнуу.