/ Тываның аңныыр ажыл-агыйының 80 чылы /
Аңнаары – тываларның шаг шаандан бээр ажыл-херээ. Ону Тываның девискээринге чоруткан археологтуг шинчилел үезинде базырыктардан тывылган эт-херекселдер, аңнарның мыйыстары, сөөктеринден кылган эдилелдер, кижилерниң аңнап турганын сиилбип ойган хая-даштарда чуруктар бадыткаан.
Fңчылар аңнаарының сагылгаларын шыңгыызы-биле сагып чорааннар. Чижээлээрге, кыс болгаш бичии аңнарны аңнавас. Бир эвес боос аңны аңчы адып каан болза, ону аңчының бодунга таваржыр багай болуушкуннарның демдээ кылдыр санап чорааннар.
Аңнап үнериниң мурнуу чарыында аңчы одагны кыпсып, аъш-чеминиң дээжизин отче каап, оран-таңдызынга чалбарыыр:
Дизиг сыңмас
Дииң, кишти,
Артыг сыңмас
Аң-меңни хайырла,
алдын Таңдым.
Аңнаарын тыва кижи ажык-кончаа үндүрүп алырының аргазы кылдыр санавайн чораан. Аңны аъш-чемге хереглээринден хөйнү аңнавас, олчазын кожалары-биле үлежир.
Ниитилел сайзыраан тудум аңнаары база өскерилген. Аңнаары ажык-кончаа үндүрүп алырының, харын-даа мырыңай дыштанылганың бир хевири апарган. Аңнаашкындан ажык-кончаа үндүрүп алыр сорулга-биле аңныыр ажыл-агыйларны тургускан.
Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге Тыва автономнуг область чергелиг каттыштырган соонда, 1945 чылдың октябрь айның 17-де, Тыва автономнуг областың ажылчын чоннарының депутаттарының Совединиң күүсекчи комитеди аңныыр ажыл-агый талазы-биле эргелелди организастаар дугайында шиитпирни хүлээп алган, күрүнениң аңныыр ажыл-агыйы тургустунган. Оон бээр аңныыр ажыл-агыйын каш-даа катап эде организастаан, адын өскерткен-даа болза, ажыл-херээниң угланыышкыны, ужур-дузазы ол-ла хевээр бооп арткан. Амгы үеде ады — Тыва Республиканың Аңныыр хайгааралының күрүне комитеди (Госкомохотнадзор РТ). Тываның аңныыр ажыл-агыйы тургустунганындан бээр 80 чылын 2025 чылда демдеглеп эрттирип турар.
Совет үеде Тываның аңныыр ажыл-агыйы областың, ооң соонда республиканың экономиказынга эвээш эвес үлүүн кирип турган. Тыва Автономнуг Совет Социалистиг Республика үезинде күрүнениң 5 аңныыр тывыш ажыл-агыйлары, 2 аңныыр тывыш кооперативтери ажылдап, 4 совхоз аңныыр ажыл-агыйын чорудуп турганнар. Аңчыларның 14 ниитилели тургустунган, оларның аңчылары база эң ылаңгыя дииң болгаш киш кештерин аңныыр ажыл-агыйларынга дужаап, акшаны ажылдап алыр аргалыг болганнар. Совет үеде аңныыр ажыл-агыйынга ниитизи-биле 3 муң ажыг аңчылар хаара туттунган. Аңчылардан аң кештери хүлээп алыр пунктуларны республиканың районнарынга тургускан. Олар чыл санында ортумаа-биле 200 муң ажыг дииң кештерин, 3,5 муң киш кештерин хүлээп ап турган. Тываның киштериниң болгаш дииңнериниң шынары тулган эки боорга, Совет Эвилели оларны делегей чергелиг аукционнарга садып, хөй орулганы күрүнениң экономиказынга киирип алыр аргалыг болган.
Тываның аңчыларының аразында бүгү Тывага болгаш оон дашкаар ат-сураа билдингир аңчылар үнген.
1950 чылда Тожу кожуунга “Совет Тыва” көдээ ажыл-агый артелин организастаан. Бо артельдиң ажыл-чорудулгазының бир угланыышкыны – аңныыр ажыл-агыйы. Эрестол Даржаа ол артельдиң кежигүнүнге кирген. Аңчы чыл санында 30-40 кишти, 750-800 дииңни дужаап турган. 30 чыл дургузунда Эрестол Даржаа 1 муң ажыг киш, 25 муң ажыг дииң кежин күрүнеге дужааган. Киш болгаш дииң кештери Совет Эвилелинге болгаш даштыкы чурттарга дыка үнелиг, өртээ бедик болгаш, аңчының күрүнениң экономиказынга киирген үлүү эвээш эвес болган.
Ооң аңчы ажылын күрүне дыка бедии-биле үнелээн. 1966 чылдың май 22-де ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Эрестол Даржаевич Даржаага Социалистиг Күш-ажылдың маадыры атты тыпсып, Совет Эвилелиниң эң дээди шаңналы Ленин орденин болгаш “Кадыыр биле Маска” алдын медальды хөрээнге кадап берген.
Амгы үеде база аңнаар салым-чаяанныг, ат-сураа бүгү Россияга алгыг аңчылар Тывада эвээш эвес. Оларның бирээзи бөрү аңнаар Иван Оюн. Чоннуң мал-маганын бөрүлерден камгалаарынга ооң үлүү улуг. Часпас адар талазы-биле Иван Оюн Россияда эң шыырак аңчыларның бирээзи. Аңчы бөрүлерни 1984 чылдан бээр аңнап келген. Ол үениң дургузунда муң ажыг бөрүлерни чок кылган. “Бөрүлер дээрге бойдустан кончуг угаанныг араатан амытаннар-дыр. Мээң чыдымны таныыр апарганнар. Кайда чоруурумну ырактан-на чыдыыргап каапкаш, дезе бээр-дирлер” — деп, хоочун аңчы оюн-баштак-биле чугаалаан.
Аңчылар аңгы-аңгы үзел-бодалдыг болбайн аан. Төрээн чериниң аң-меңинге камныг, оларны хоойлу-дүрүмнерде негелделер ёзугаар аңнаарлары бар. Чамдыктары аң-меңге кам-хайыра чок, оларны кайы хамаанчок адар-боолар, караа аш, ишти-хырны тотпастары база бар. Чогум-на төтчеглекчи аңчылардан Тываның аң-мең байлаан камгалаар, баш санын көвүдедип өстүрер, санын өйлээр ажылды Тыва Республиканың Аңныыр хайгааралының күрүне комитединиң ажылдакчылары чорудуп турар. Ооң угланыышкыны аңгы-аңгы. Оларның бирээзи олча аңнаашкыны (трофейная охота).
Тываның девискээриниң 80 хуузу тайга-таскылдыг, хая-даштыг болгаш, олча аңнаашкыны чорударынга база таарымчалыг. Аңнаашкынның бо хевири делегейниң чурттарының чамдыызында дыка нептерээн, аңаа бай кижилер хандыкшаан. Олча аңнаашкынның алыс утказы мындыг: бай кижи олча аңнаашкынын организастааны (аңнаар черге чедиргени, аъш-чеми, удуур-чыдары, дыштаныры...) дээш чарыгдалдарны төлеп бээр. Аңчы туристер Тывага даштыкы чурттардан, Россияның улуг хоорайларындан кээп турар. Санкт-Петербург хоорай чурттуг Андрей Иванов Каа-Хем хем бажында тайгага 5 хонук аңнааш, кончуг улуг мыйыстыг сыын ужуруп алганын интернетке бижип көргүскен.
Олчалыг аңнаашкын-биле Тывага кээп турар аңчыларга колдуунда аңнарның улуг мыйыстары сонуурганчыг. А улуг мыйыстыг аңнар кыраан азы төлдүг боор назыны эрткен аңнар болур. Кыс аңнарны аңнаарын олчалыг аңнаашкында хоруп каан.
Бир эвес дугуржулгада айыткан хуусаада (хүннерде) олчалыг аңнаашкын-биле келген аңчы адып ап шыдаар болза, ооң чүгле кежин, дуюгларын, мыйыстарын алыр – эъдин албас. Эътти аңнаашкынны организастаан аңчы азы организация алыр. Амгы үеде Тывада 50-60 аңчы олча аңнаашкынында ажылдап турар. Чижээлээрге, хууда сайгарлыкчылар Александр Пермяков, Орлан Сарыглар, «Аржаан-Трэвел» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел дээш элээн каш организациялар.
Тыва Республиканың Аңныыр хайгааралының күрүне комитеди аңныыр ажыл-агыйының бо хевирин улам сайзырадыр планныг. Чүге дээрге Тывага туризмни сайзырадырынга ол салдарлыг, тайгаларга болгаш хоорай, суурларга туризм инфраструктуразын тургузарынга ажыктыг. Туристер Кызылдың аалчылар бажыңнарынга чурттап, найысылалга экскурсиялап, аңнап чорааш, малчыннарның аалдарынга хонуп-дүжүп, тыва улустуң амыдырал-чуртталгазы, национал ёзу-чаңчылдары, культуразы-биле таныжып алыр аргалыг. Турисчи аңчы маршруттарның оруунга көдээ туризмни сайзырадыры чугула апарган.
Тываның аңныыр ажыл-агыйы тургустунгандан бээр 80 чылын аң-мең камгалалы, аңныыр ажыл-агыйын сайзырадыры дээш өске-даа ажыл-херектер-биле харылзаалыг хемчеглер-биле демдеглеп эрттирип турар.
Найысылал Кызыл хоорайда Аныяктар ордузунга “Аңчы олчалар” делгелгезин сентябрь айда эрттирген. Делгелгеге аңчыларның көргүскени олчаларны профессионал деңнелге үнелээринге “Сафари” аңчы клубтуң эксперттери киришкен.
Сентябрь 29-та аңчы ыттар делгелгезин организастаан. Аңчы ыттар азырап өстүрүп турар кижилер аңаа боттарының ыттарын киириштирип, оларның аңнаар арга-хоргазын көргүскеннер. Макар Ооржактың, Галина Чучеваның, Виктор Орустуктуң, Тая биле Алексей Медведевтерниң дээш өскелерниң-даа ыттары эки аңчы шынарларлыг деп жюри кежигүннери үнелээннер.
Республикага аңныыр ажыл-агыйының хөгжүлдезиниң, ооң кижилериниң дугайында чуруктарлыг альбомну парлап үндүрерин республиканың Аңныыр хайгааралының күрүне комитеди планнаан.
Тываның аңныыр ажыл-агыйының 80 чылынга тураскааткан байырлыг хуралга хоочуннарны болгаш шылгараңгай ажылдакчыларны шаңнап-мактаар.
Ш. ЛОПСАН.
Чуруктарны соцчеткилерден хоолгалаан.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16