Шаанда шагда тываларның аалдажыр деп чаңчылы бар. Аалдажыр чорук төрелзирек чоруктуң уланчызы болур. Чылдың аалдажыр чорук туруп болур. Үш чыл, алды чыл, тос чыл болгаш аалдажыр чорук туруп болур. Бир чамдыкта, бир черге ырак төрели адазының кырган кижизинге азы авазының кырган кижизинге тускай чорук кылып аалдап кээр таварылга тургулаар, ооң кол утказы болза, хан төрел кижилерниң аразында харылзаазын улам ханыладыр болгаш үстүп турар харылзааны быжыглай тудуштурары болур.
Чаңгыс кижи, ашак-кадай улус, оолдуг, кыстыг кадай, оолдуг, кыстыг ашак кандыг-бир төрелиниң аалынга аалдап кээп болур.
Аалдаар чоруктуң дөрт кол уг-шии бар.
Бирээде, өгленген уругну бег-кунчуу чыл болганда, ада-иезинче аалдадыр чаңчылдыг. Ынчан өнчү, үлүг бээр.
Ийиде, хүндүлүг төрелиниң кандыг чурттап турарын сонуургап, ооң караанга көстүрү.
Үште, кандыг-бир шыдалдыг төрелинден бир-ле чүвени дилеп алырын кордап келири. Чижээ, өглээр уруунга кидис азы кандыг-бир селик дилеп келирде, аалдап болур.
Дөртте, ырак черде чурттап чоруур кырган төрелдеринге бодунуң оглун азы кызын көргүзер дээш, төрелзинип келири.
Аалчы кижи бодунуң хире-шаа-биле белеткенип алыр, ол чүл дизе, бир көгээржик шимелиг, бир хап быштактыг, бир хапка кончуг ирттиң дүлүп каан ужазын чодазы-биле суп каан болур. Аалчы кижи төрелиниң аалынга бир, ийи болгаш үш хонар, ооң соонда чанып чоруптар.
Хап дүптээр ёзулал
Аалдап келген ие кижиниң оглу даайының белекке бергени чаваазының өң-чүзүнүн караа-биле көрүп алыр, ол мал ооң өнчүзү болур. Оглунга мунар хөлге айтып бергенинге ие кижи кончуг амыраар, чорук чогаан болур:
Аалчының арны,
Ала-хаптың дүвү.
Тыва чоннуң бо үлегер чугаазы төрелинге келген аалчының арнын көрүп алырын, таныжарын база бот-боттарын улам билчип алырын чугаалап турар. Аалчы кижи чанар деп барганда, ол-ла кижиниң хавын албан дүптээр, ооң иштинге уруг-дарыгга амзадыр чигир, боова, боорзак суп каан болур.
Биеэ шагда ажы-төлү элээди назын чеде бергенде, ырак төрелдеринге чорук кылып аалдаар турган. Аалдажыр чорук, төрелдежиринден аңгыда, чоок кижилериниң чурттап турар черин танып-билип алырынга болгаш аян-чорук кылырынга тергиин дузалыг. Кырган төрелиниң балдыры кошкак болза, чорук кылып, аалдап келген оолга кырган-ачазы оттуун берип болур, бир эвес кыс уруг келген болза, кырган-авазы мөңгүн чүстүүн берип болур, черле хол куруг ытпас турган.
Аалчының шимезин ишкен, аъжын-чемин чиген база хөөрежип чугаалашкан соонда, чанар өй келир — аалчыны аъткарар.
— Силерни көрүп алдым. Сагыжым амыраттыңар. Орук-суур менди чедип алыңар. Кээп турар силер, уругла- рым! — деп, өгнүң улуг ээзи алгап-йөрээп каар.
Аалдажыр чорук төрелзирек чорук болур.
Монгуш КЕНИН-ЛОПСАННЫҢ "Тыва чаңчыл" деп номундан алган.
"Шын" №4 2024 чылдың январь 20