Малчын тыва чоннуң амыдырал-чуртталгазы, ажыл-ижи, бир эвес ынчаар адаар чүве болза, малчын туризмни хөгжүдеринге аажок тааржыр дээрзи бөдүүн кадарчыга-даа, бедик албан-дужаалдыг даргага-даа эки билдингир.
Малчын туризмни Тывага сайзырадырынга российжи хоойлужудулгада чедир көрдүнмээн чүүлдер шаптараазынныг турган. Ынчалза-даа хоойлу-дүрүмде чөпшээрээн шаа-биле малчын туризмни сайгарлыкчы малчыннар чорудуп келген. Кызылдың чоогунда малчыннарның турлагларында аалчылар өглери бар. Хоорайның чурттакчылары дыштанылга хүннеринде, хостуг үезинде аңаа барып дыштанып турарлар. Бир эвес аалчылар күзээр болза, изиг-хан, ааржы, курут, тыва шиме дээн ышкаш аъш-чем аймаа-биле оларны аалдың ээлери малчыннар хандырып болур. Ындыг янзылыг ачы-дузаның өртек-үнези дыка-ла аар эвес.
Россия Федерациязының Экономика яамызы көдээ черлерге туризмни организастаарының өй-чижек негелделеринге өскерилгелерни киирген соонда, Тыва ышкаш регионнарга малчын туризмниң орук-чирии улам алгыг апарган деп болур. Малчын Тывага ол негелделер угдунмас чүък болбас деп көргеш, республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы көдээге туризмни сайзырадырының хоойлу төлевилелин ажылдап кылгаш, ТР-ниң Чазаанче саналдап киирген. Чазактың ноябрь 19-та хуралынга ол хоойлужудулга төлевилелин сайгарып чугаалашкаш, чүүлдүг деп түңнээн. “Көдээ туризм талазы-биле чедирип болур ачы-дуза Тывада бар. Бистиң малчыннарывыстың амгы амыдырал-чуртталгазы болгаш хүн бүрүде ажыл-ижи өгбелериниң амыдырал-чуртталгазындан дыка-ла ылгалбас. Олар эрте-бурунгу көшкүн амыдыралче экскурсияларны чорудуп, өглерге хонар-хүнзээринден болгаш тыва национал ак чемни белеткээринге чедир онзагай ачы-дузаны чедирип шыдаар. Ол ажыл-чорудулганы хоойлу-дүрүмге быжыглап каары бистиң араттарывыска күрүнеден дузалаар арганы тургузар” — деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг чугаалаан.
Хоойлу төлевилелин депутаттар сайгарып көрзүн дээш, Тыва Республиканың Дээди Хуралынче чоруткан. Тываның малчын чонунга улуг ужур-дузалыг боор хоойлу төлевилелин сайгарып көөрүн, ону хүлээп алырын депутаттар дыка саадатпас-ла боор.
Малчыннарның кыштаглары, чайлаглары агаар-бойдузу арыг, чараш черлерде турар болгай. Ол дээрге малчын туризмниң чайгылыш чок ойнаштыг талазы. Кызыл, Красноярск ышкаш ыштыг-бустуг хоорайларның чурттакчылары агаарның арыын дыка үнелээр, эң ылаңгыя кыжын уруг-дарыы-биле кады арыг агаарлыг черлерге барып дыштаныксаар. Хой, өшкү, аът дээш малчын аалдарда каш янзы чүзүн мал-маган бар болгай. Оларны улуг эвес өртектиг ачы-дуза хевиринге ажыглап болур. Чижээлээрге, инекти саап, ооң сүдүнден ак чем аймаа кылырынга туристерни ажылдадып өөреткеш, оларның боттарындан-на ачы-дуза өртээн ап болур. Тываларның аразынга бүдүү чугаалажыр болза, туристерни ажылдаткаш, оларның боттарындан акшаны “сө шаап ап” алыр– ол-ла-дыр-ла! Туристерге хүнзедир хой кадартыры безин өртектиг ачы-дуза апаар-дыр-ла. Хөөреди аарак чугаалаар болза, Тывага малчын туризм дээрге акшазы чайгаар-ла саарлып кээр сайгарлыкчы үүле-херектер-дир-ле.
Улуг орус улустуң “Ажыл-херек чайгаар бүде бербес” деп үлегер чугаазы бар. Малчын туризмниң эң берге талазы– туристерниң чурттаарынга, арыг-силиинге, аъштаныр-чемнениринге хоойлу-дүрүмде негелделерге дүүштүр таарымчалыг байдалды тургузары. Малчын амыдыралды сонуургап келген, карманында акшалыг, бай-шыырак турист чаагайжыды туткан, изиг-соок суглуг, душтуг, туалеттиг аалчылар бажыңынга чурттаксаар, аңаа тамчыктаныр күзелдиг болгай. Ооң күзелдерин күүседиринге малчынга күрүнеден дуза херек апаар. Ол дээрге кыштагга азы чайлагга аалчылар бажыңын чаагайжыды тудары, аалдың девискээрин туризмниң негелделеринге дүүштүр арыг-силиг тургузары дээш өске-даа чүүлдер-дир. Олар база күүседип болур негелделер-дир. Кыштагларында чаагайжыды туттунган бажыңнарлыг аныяк малчыннар бар-ла болгай.
Тываның чурттакчыларынга хамаарыштыр чугаалаар болза, олар боттарының акша-хөреңгизиниң шаа-биле малчын турисчи аалдарга дыштаныр арганы чайлыг тургузуп болур. Эң ылаңгыя Кызылдың чурттакчылары хоорай чоогунда малчын аалдарда чылыг бажыңнарга ийи-үш хонук чурттап, арыг агаарлыг черге чүге дыштанып ап болбас деп. Аът мунары, хой-өшкү кадарары дээн ышкаш малчынның хүн бүрүде чуртталгазы, ажыл-ижи хоорайның чурттакчыларынга, эң ылаңгыя ажы-төлге солун болгаш ажыктыг дыштанылга болур.
Россия Федерациязының Экономика яамызының көдээ черлерге туризмни организастаарының өй-чижек негелделеринге киирген өскерилгелеринде фермерлерниң турлагларында туткан бажыңнарны аалчылар бажыңы кылдыр, малчыннарның чеп эжери, чүген-чулар кылыры дээн ышкаш ус-шевер чоруктарынга өөредир, национал аъш-чем белеткээр өрээлдер ышкаш ажыглаарын чөпшээрээн. Боттары кылган аъш-чемни, идик-хепти, белек-селекти туристерге садарын база хоойлу төлевилелинде көрүп каан.
Малчын туризм чедиишкинниг сайзыраар болза, ол көдээ ажыл-агыйның база бир хевири кылдыр “хуула” берип болур. Ону организастаан араттарның ажылы мал-маган продукциязы бүдүрери эвес, сөөлгү үеде адай бергени ышкаш, турисчи “продукцияны бүдүрери” апаар.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №90 2024 чылдың ноябрь 23