Июнь 1 – Бүгү-делегейниң чаштар камгалалының хүнү. Ылаңгыя Тывада назы четпээннерниң саны көвей. Бистиң регион он-он чылдар дургузунда чаштар төрүттүнер талазы-биле Россияда мурнуку одуругларда. Ынчангаш оларны камгалап, кадагалап болгаш төлептиг кижилер кылдыр өстүрери – эң кол сорулга. Уруглар камгалалының хүнү улуг кижилерге оларның хүлээлгелериниң дугайында сагындырыг, а бичии чаштарга – аас-кежиктиң, өөрүшкү-маңнайның байырлалы дизе, чигзиниг чок.
Азияның төвүнге бичии чаштар байырлалын калбаа-биле демдеглээн. Байырлал үезинде угаан сайзырадыр, спортчу, ус-шевер дээш сонуургалының аайы-биле янзы-бүрү хемчеглерге уруглар киришкен.
Национал парк чаштарны уткаан
Июнь 1-де кара даң бажындан тура ада-иелерниң хөй кезии ажы-төлү-биле Национал паркче шуужупканнар. Сайгарлыкчылар болгаш Национал парктың ажылдакчылары чаштарга чараш байырлалды организастаар дээш улуг күжениишкинниг белеткенген. Паркче кирип орда-ла, чаштарга аялгалар куттулуп, аңгы-аңгы аттракционнарның даажы дыңналып, эң кол чүүл – чаштарның хөглүг каткызы болгаш өөрүшкү чайыннаан арын-шырайы байырланчыг хөөннү киирген.
Национал парк ниитизи-биле чаштарга 5 аңгы дыштаныр шөлчүгештерни организастаан. Парктың төвүнде уран чүүл шөлчүгежи чаштарны хаара туткан. Асфальтыга кижи бүрүзү бодунуң күзелин чурааш, чигирзиг белектерни алган.
“Хемчегни студентилерниң тудуг отрядының кежигүннери организастап тур бис. Бо дээрге мөөрей эвес-тир, кандыг-даа чуруттунар уран-талант херек чок. Чаш кижи бүрүзү бодунуң күзелин чуруур. Хөй кезии улуг, чараш бажыңнар, өскелери аас-кежиктиг өг-бүле чуруур-дур. Оолдар бедик машиналар күзеп турар болур, эңдере конфеталар, шоколадтар-даа чуруур чаштар бар. Бичии улустуң күзелдери онза болгаш чаптанчыг. Бис кижи бүрүзүнге чигирзиг белектерни сөңнеп тур бис” – деп, Кызылдың башкы колледжизиниң сургуулу Болат Ондар чугаалаан.
“Хүреш” стадионунуң чанында шыкта чурукчулар уран чүүл мастерскаязын ажыткан. Өңгүр чараш чуруктардан аңгыда, тускай сумкаларны боттарының холу-биле чогаадып, кылып ап болур аргалыг болган. Ооң-биле чергелештир ол-ла шөлчүгешке педиатр болгаш эмчи сестразы профилактиктиг шинчилгени эрттирген. Бичии уругларга ниити массаж кылыр мастер-классты база көргүскеннер.
"Бис бир хар четпээн уругларга шын массажты канчаар кылырын көргүзер сорулгалыг мастер-класс эрттирдивис. Ада-иелерге ажыктыг боор деп санап тур мен. Айтырыглар дыка көвей болду. Улуг улус мастер-классты сонуургаары аажок. Массажтың янзы-бүрү аргалары бичии чаштарның мага-бодунга, өзүлдезинге эки салдарлыг. Ылаңгыя төп нерв системазында кемдээшкиннерлиг чаштарга дыка дузалыг" — деп, педиатр эмчи Сандра Чооду демдеглээн.
Оон аңгыда, спортчу оюннарлыг шөлчүгеш база ажылдаан. Байырлалдың киржикчилери боттарының күш-шыдалын, шимченгирин көргүзер мөөрейлерге идепкейлиг киришкен. Танцы-сам мөөрейлери элээди уругларның сонуургалын оттурган.
Тываның национал библиотеказы илби-шидилиг планетарийни паркка тургускан. Аңаа уруглар сан-чурагайлыг оюннарлыг анимацияның кайгамчык делегейи-биле таныжып алганнар. Оон аңгыда, бичии аалчылар планетарийге мультфильмнерни база көрген.
Эң узун ээлчеглер янзы-бүрү аттракционнарже болган. Каш минутаның өөрүшкүзү дээш, бичии чаштар шак-шагы-биле аттракционга олурар күзелин шыдамыы-биле манап ап турганнар.
Тыва оюннарга күжүн шенээн
Тыва үндезин культура төвүнүң девискээринге ооң ажылдакчылары улуг шөлчүгешти кылган. Чаштар аразында кандыг-даа адааннажылга болгаш баш удур бижидилге чок. Күзелдиг кижи бүрүзү келгеш, тыва оюннарга киржир аргалыг болган. Аът бажынче дээрбек октап, аът шалбадап болгаш дойдан дүрзүлер кылыр мастер-класстарны база эрттирген. Үш хардан өрү киржикчилер оюннарны сонуургап, боттарының күжүн шенеп турган.
“Мен дөрт дугаар чыл улай бо шөлчүгешке кээп тур мен. Чаңгыс сорулгам – аът шалбадаары. Бо удаа дүрген ыяштар чыыр оюн база бар чүве-дир. Даайым аалынга чай санында-ла ийи-үш неделя дургузунда албан дыштаныр мен. Аңаа дириг аът шалбадап база шенеп турдум. Бо оюнну оолдардан аңгыда уруглар база дыка сонуургаар боор-дур” – деп, Кызылдың 8 дугаар школазының өөреникчизи Даниил Барылга чугаалаан.
Тыва үндезин культура төвүнден аңгыда, тыва оюннарны Национал школа хөгжүдер институттуң ажылдакчылары Алдан-Маадыр аттыг национал музейниң чанында өгге эрттирген. Аяк шайны аартап ора, кажык-биле аът чарыштырып ойнаар аргалыг болган. Тыва оюннарның бичии мөгейикчилери шупту чигирзиг белектерге төлептиг болганнар.
Кызылга болган хемчеглер
Тываның найысылалының мурнуу чүгүнде “Москва — Кызыл” скверге база онза хемчеглерни эрттирген. Чижээ, турисчи дериг-херекселдер чыггаш баглаарынга, боо чазып чыырынга, «Айыыл чок чорук лабораториязы-биле» орук шимчээшкининиң дүрүмнерин сагыырынга мастер-класстар болган. Оон аңгыда, психологтар база чаштар-биле ажылдаан.
Аныяктар парыгынга база ол хүн уруглар хөйү-биле чыылган. Надя Рушева аттыг бичии уругларның уран чүүл школазы концертти бараалгаткан. Ооң-биле чергелештир өрт өжүрер тускай техниканың, камгалал дериг-херекселдериниң, ол ышкаш Тываның ИХЯ-ның тускай техниказының делгелгези бичии оолдарның сонуургалын оттурган.
“Тиилелге хүнүнде мындыг техниканы чүгле ырактан көөр чордум. Бо удаа шуут чанынга чеде бергеш, магадап сонуургадым. Аныяктар парыгынга көвей техника көрүп кааш халып келдим. Бичии тургаш-ла өрт өжүрүкчүзү болуксаар турган мен. Эң буянныг мергежилдерниң бирээзи деп санаар мен. Ынчангаш мага-бодум сайзырадып, спорт-биле өңнүктежип тур мен” – деп, Кызылдың 3 дугаар школазының өөреникчизи Чоргаар Серен-Чимит чугаалаан.
Найысылалдың төвүнде Арбат шөлүнге база оюннарны эрттирген. Чуруттунар салым-чаяанныг чаштарның ажылдары ук девискээрни дургаар чаттылган. Ылаңгыя Ак-Довурактың кадыы кызыгаарлыг уругларның школа-интернадының ажылдары кол черни ээлээн. Делгелгениң көрүкчүлери Тываның херээженнер эвилелиниң кыс кижиниң чажының каасталгаларын кылып өөредир мастер-клазынга киржир аргалыг болган. Янзы-бүрү боошкуннар болгаш чавагаларны төпте Арбатка кылып турганнар.
Ак-кара шыдыраа хөлүнге демисел
Тывада бир дугаар школа назыны четпээн уруглар аразынга республика чергелиг шыдыраа маргылдаазы эрткен. "Сылдысчыгаш" салым-чаяанныг уруглар төвүнге угаан сайзырадыр тулчуушкунну организастаан.
Тываның өөредилге сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Ренат Ооржак бичии уругларның баш удур сорулга салып билирин болгаш команда-биле сырый ажылдаарынга идигни бээр хемчегни онзалап демдеглээн.
“Шыдыраа – логиктиг оюн, бичии чаштарның угаанын дүрген ажылдадып өөредиринге эки салдарлыг. Бо дээрге уругларга күштүг эгелээшкин-дир. Олар бо назыдан эгелеп хөй ойнаар болза, келир үеде математиктер болгаш инженерлер болурунуң магадылалы улуг. Июнь 1 интеллектуалдыг эртемнер-биле холбаалыг байырлал болур болза чогумчалыг” – деп, Ренат Ооржак саналдаан.
12 команда тиилелге дээш изиг-изиг демисешкен. Ол дээрге аңгы-аңгы кожууннардан 40 хире уруглар. Команда бүрүзү дөрт киржикчилиг. Бөлүктерниң капитаннары – чаштарның тренерлери. Оюннар он минутадан эвээш үе үргүлчүлээн. Чаштарның башкылары болгаш ада-иелери маргылдааже аарыкчылап келген.
“Бис Чөөн-Хемчиктен оглувусту деткип келдивис. Бичии чаштарга дыка ажыктыг дуржулга. Бирги чер кол эвес, бо оюнга сонуургалды оттурары чугула деп санаар мен. Улаштыр шыдыраа бөлгүмнеринче оглумну киирер деп планым бар” – деп, Алена Сарыглар демдеглээн.
Хөлге демиселдиң түңнелинде Кызыл хоорайның командазы тиилээн, Чөөн-Хемчиктен бичии аалчылар ийиги черге төлептиг болган, а хүлер медальдарны Таңдының чаштары алган. Барыын-Хемчик кожууннуң командазының кежигүннери «Тиилелгеже чүткүл дээш» деп тускай номинацияга шылгараан, оолдар тура-сорукту болгаш тиилелгеже кайгамчык чүткүлдү көргүскеннер.
«Уруг бүрүзү бодунуң шыырак талазын көргүскен, чүге дизе ол анаа-ла маргылдаа эвес, а тура-соруун, тывынгыр, шыдамык чоруун илередир шылгалда болган!» – деп, Ренат Ооржак демдеглээн.
Маргылдааның шупту киржикчилери уттундурбас белектер-биле шаңнаткан, шыырак ойнакчыларга немелде медальдар болгаш үнелиг белектерни тывыскан.
Бичии мөгелер
Аваангыр, шимченгир болгаш хөй аргалар билир оолдар Совет Тываның 5 чыл аттыг стадионунга хүреш маргылдаазының киржикчилери болган. Бүгү Тывадан 800 бичии мөгелер бирги чер дээш демисешкен. Спортчуларны хар-назы аайы-биле алды аңгы бөлүкке чарган. Эң бичиизи беш, улуу он беш харлыг. Чалыы мөгелер чүгле чараш арганы көргүзеринден аңгыда, эзир самының онза хевирлерин база бараалгаткан.
“Чылдан чылче бичии мөгелер саны көвүдеп турары өөрүнчүг-дүр. Ажы-төл дээрге бистиң келир үевис болгай. Бо хензиг спортчулар келир үеде Тывавысты делегей чергелиг маргылдааларга төлээлээри чигзиниг чок. Ат-сураглыг, хүндүткелдиг мөгелер болурунга идегел улуг. Белеткели база шыырак-тыр” – деп, Тывада спорттуң национал хевирлерин сайзырадыр төптүң директору Ушпас Куулар чугаалаан.
Эң бичии назы-харлыглар аразындан бирги черге Сүт-Хөлден Сандан Чылбак төлептиг болган. 2018–2019 чылда төрүттүнген оолдар аразындан “Алдар” спорт школазының төлээзи Наран Хертек тиилээн. 8–9 харлыг мөгелерден Кызылдан Чаян Дагба эң шыырак болган. Тываның найысылалындан ам бир спортчу Сайа Куулар 10–11 харлыг спортчулар аразынга шылгарап үнген. 2012–2013 чылдыглардан Эрзинден Аюш Середар кол шаңналды алган. Удавас улуг мөгелер-биле хүрежип эгелээр 2010–2011 чылдың спортчуларындан Чөөн-Хемчиктен Найыр Куулар шылгараан.
Маргылдааның тиилекчилеринге болгаш шаңналдыг черлерни алган мөгелерге акша сертификаттарын, медальдарны база чигирзиг белектерни тывыскан.
Россияның хамаатылары болган
Июнь 1-де Кызылдың Аныяктар өргээзинге Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнге тураскааткан шуулган эрткен. «Баштайгылар шимчээшкининиң» идепкейжилериниң организастаан хемчег хоорайның бичии болгаш элээди чурттакчыларын, оларның ада-иелерин хаара туткан. Фестивальга чогаадыкчы мастер-класстар, мөөрейлер болгаш уругларның салым-чаяанын илередир шөлчүгештер ажылдаан.
Эң онза болуушкун — Россияның чаа хамаатыларынга паспорттар тыпсыр ёзулал болган. Байырлыг байдалга 18 элээди оолдар, уруглар Россия Федерациязының хамаатызының дугайында херечилелдерни ап, даңгыракты бергеннер. «Мен – Россияның хамаатызы мен!» акцияга бүдүн республикадан 30 хире уруглар паспорттарын алганнар.
Паспортту алган бичии хамаатының ада-иези Айлаң биле Белек сагыш-сеткили-биле үлешкеннер: "Бо болуушкун биске дыка-ла өөрүнчүг-дүр. Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнде оглувус Айдаш бирги албан ёзузунуң документизи – Россияның хамаатызының паспортун алганынга өөрүп тур бис. Ол бистиң республикавыстың болгаш чуртувустуң төлептиг хамаатызы болур дээрзинге бүзүрээр бис".
Байырлыг байдалга паспорт алган Дарина Хомушку бодунуң бурунгаар дидим планнары-биле үлешкен: "Меңээ бо паспорт алганым дээрге ажылга кирип, акша-төгерикти ажылдап алыр арга-дыр. Бо хүннү үнелеп, Баштайгыларның шимчээшкининге киржиксеп тур мен. Келир үеде Кыдатка өөренип, шыырак IT-специалист болуксап тур мен".
Бүгү-делегейниң уруглар камгалалының хүнүнде республикага чүс хире хемчеглер эрткен. Ук байырлалды эрткен чүс чылдың 50 чылдарының эгезинде демдеглеп эгелээн.
Олча ОНДАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5