Адалар хүнүнде улуг хүндүткел-биле ачам Тыртык-оол Калбак оглу Оюн (Идам) бистиң аравыста шагда-ла чок-даа болза, бодап, сактып, чоргаарланып бижип олур мен.
Ачам 1950 чылдар үезинде Красноярск хоорайның көдээ ажыл-агый техникумун дооскан. Ол төрээн чери Кочетов суурдан бир-ле дугаар тускай ортумак агроном эртемни чедип алган кижи болуп турар. Угаанныг, бөдүүн, бүдүү хүрежир, турникке туттунуп алгаш, янзы-бүрү мергежилгелерни хүннүң-не күүседир турган. Ол дугайында Кочетов суурнуң улуг назылыг чурттакчылары чугаалаар турганнар.
Минусинск хоорайның күш-культура салбырын дооскаш, ачам-авамның чурттап олурганы бажыңының хериминиң иштинге турник тургузуп алгаш, мергежилгелер көргүзүп турумда, ачам (ынчан 70 харлыг турган) турникке чедип келгеш, туттунуп алгаш, чайгангаш, хей тепкеш, турник кырынче үне халыырга, кайгап кагдым. Чоннуң чугаазы шын болду, караам-биле көргеш, ол хире харлыг кижи турник кырынче үне халыырын кайгадым. Ачам ырлаар база турган. Ынак ырызы «Кубань казактары» деп кинода «Каким ты был, таким и остался» деп ырыны бичии тыва шиме четтирипкенде ырлаар чораан.
1970 чылда Шаңган фермазынга Коммунизмниң херели аттыг колхозтуң бригадирлери май байырлалдарын болгаш часкы үени уткуп алыры-биле холбаалыг байырлыг хуралга чыглып келгеннер. Бичии хөөрешкен соонда, хамык бригадирлер ырлажып эгелээннер. Ачам база ол орус ырын ырлааш, хамык чонну кайгатканын ынчан көрдүм. Красноярск хоорайга 3 чыл иштинде орус чоннуң аразынга чааскаан тургаш, өөренип алган болду. Школага өөренип турувуста, хамык чон колхоз директорунга тараа-быдаа өске-даа херек чүүлдерге билдириишкин бижидип алыры-биле чүгле ачамга кээрлер. Ачам оларга чажам дивейн бижип бээр турган. 65 харлыында хүндүлүг дыштанылгаже үнгеш, 70 хар чоокшулааже чедир Оңгар-Хову бригадазынга учётчиктеп, ногаа бригадиринге ажылдап чораан. Хөй шаңнал-даа албаан, чүгле «Күш-ажылдың хоочуну» деп медаль-биле шаңнаткан. Оозунга аажок чоргаарланыр, костюмунга кадап алган чоруур. Ынчанмайн канчаар, ол хире хөй чылдар иштинде ажылдап каан кижиге ол медаль кандыг-даа ат-алдардан артык үнелиг болган. Ачам колхозтуң тургузукчузу, 1930 чылда Октябрьның 30 чылы аттыг колхозтуң баштайгы экономизи, дуңмазы Бугалдай Оюн колхозтуң баштайгы директору чораан. Кандыг-даа эртем дооспаан хирезинде ол хире угаанныг турганнар-дыр.
Ачам хайлыг репрессияга база таварышкан, кара-бажыңга олуруп чорааш, алдар-атка-даа четпээн. Даргаларга кызагдадып чораан-даа болза, «Коммунизмниң херели» колхозтуң, совхозтуң сайзырап хөгжүүрүнге дыка улуг хуузун киирген. Ачам мени ажыл-ишке кызымак, күш-культурага сонуургалдыг кылдыр кижизидип, эртем-билигге чедирип каан. «Чонуңга кезээде экини кылып чору» деп «Чону — чоорган, хөйү — хөйлең» деп үлегер домаа-биле үргүлчү сургап чораан. «Төрээн сууруң буянныг, ону алдаржыдып, сайзырадып, хүндүлеп, ынак чор» деп бо-ла чугаалай бээр. Ачам хөөкүйнүң бо чагып, сургап чораан сөстери амыдырал-чуртталгамга дыка ажыктыг болду. Төрээн кожуунум, суурум, чонум дээш, назы-харым улгадып эгелээн-даа болза, кызып бараан болуп чор мен. Ачамның чагыгларын күүседип, ооң меңээ чедирген буянының ачызында кандыг-даа ажылдарга кызып ажылдап чорааш, амыдыралымда элээн чүүлдерни чедип алдым: Күш-ажылдың база ИХК-ниң хоочуну, курлавырда полковник, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң күш-культура болгаш спорттуң тергиини, ТР-ниң Культура яамызының тергиин хоочуну, Таңды кожууннуң хүндүлүг хамаатызы, Таңды кожууннуң алдарлыг ажылдакчызы, ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Таңды кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады, «Таңды-Уула» чечен чогаал каттыжыышкынының бир дугаар даргазы-даа болдум.
Багай ачам ол хире чылдар иштинде ажылдап кааш, кандыг-даа шаңнал албаан. Күрүнем, чонум мурнунга кызып ажылдап чорааш, чазак-чагыргамның мээң күш-ажылымны үнелээнинге чоргаарланып, алган шаңнал-макталдарымны ачамга тураскаатканым ол.
«Ада көрбээнин оглу көөр» деп тыва чон кончуг-ла шын чугаалаан-дыр. Адалар хүнүнге тураскаадып, ачам шагда чок-даа болза, ачамга чоргаарланып, сактып бижип орарым бо.
/ Сергей ОЮН.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30