1931 чылдыӊ чайынында Ак-Туругнуң чайлаг школазынга элээди ажы-төлдү, аныяктарны болгаш улуг назы-харлыг кижилерни үжүк-бижикке өөредип эгелээн. Бижикке эки өөренген кижилер өреге бүрүзүн үжүк-бижикке өөредип турган. 1934 чылда хүрээ бажыӊнарынга школа ажыткан. Өөреникчилерни бир класстан беш класска чедир өөреткеш, улаштыр Чадаананың школазынче өөредип чорудуптар.
Ол үеде сургуулдар аразынга мындыг шүлүк нептерээн:
Бетинден-даа, ындындан-даа көөрге,
Мээӊ школам чаа, чараш,
Бедик кырлаӊ крышалыг,
Беш чырык соӊгаларлыг.
1938 чылда чон тайгадан ыяштарны кескеш, аъттар-биле школа тударынга херек чудуктарны сөөртүп берген. Тудугжулар Дамбуу Мушкаевич, Кушаа Санааевич, Болат Аӊчыевич, Доржу Монгуш Чап-Хөөевич баштаан хөй бызаӊчылар тудуп кирипкен. Ынчан чудукту чээрби сантиметрге дөрбелчинней чонгаш, хол хаарыылы-биле даштын хаарыылдааш, салыр. Манзаны хол-биле дилер. 1938 чылда Ак-Дуругнуӊ эге чада школазы ажыттынган. Школага демир суугуну, ыяш оруннарны четчелеп эккеп берген.
Эге чада школазының баштайгы башкызы Шеми чурттуг Александр Чаш-оолович Тамба-Сүрүӊ (баштайгы тыва чогаалчыларның бирээзи), баштайгы повары Толагай Монгуш. Башкызы, өөреникчилерни шала кырынга олуртуп алгаш, өөредип турган.
1939 чылдыӊ кыжында сумунуӊ чону тайгадан чудуктар сөөртүп тургаш, башкылар чурттаар ийи өрээл бажыӊны туткан, 1940 чылда школаның столоваязыныӊ чанынга чем шыгжаар склад туттунган. 1941 чылдыӊ чайынында школаның баштайгы тудуглары доосту бээрге, школа стол, сандайларлыг, интернат «топчан» дээр ыяш оруннарлыг апарган. Интернаттың чунар-бажыӊын база туткан.
Ак-Дуруг школазыныӊ баштайгы башкылары: Алексей Кара-оолович Кунгаалай, Галина Ивановна Шнарева, Сандак Кызыл-оолович Сат, Мария Тас-ооловна Чыртайбан, Маспык-оол Увангурович Оюн, Ирина Александровна Белева.
Ак-Дуруг школаныӊ баштайгы өөреникчилери: Монгуш Монгушович Бартына-Сады, Михаил Шынарапович Даваа, Дырыскын-оол Моңгушевич Суваӊ, Оттукпан Дуӊгар-оол, Монгуш Комбуевич Мандан-Хорлуу, Шириндивии Даржааевич Монгуш, Кызыл-оол Шыырапович Монгуш, Монгуш Дүвеновна Кунгаа, Анай Данзыновна Монгуш дээш оон-даа өскелер.
Ак-Дуруг школазыныӊ баштайгы доозукчулары: Начын-оол Монгушович Лама, Итпик-оол Ындырааевич Сарым-оол, Янтарь Монгушович Дамба, Александра Монгушовна Монгул-оол, Шоома Молоскович Даржай, Татьяна Сундуй-ооловна Монгуш, Седип Монгушович Сангаажап, Борбак Монгушовна Седен, Александра Монгушовна Доржу, Екатерина Сенгиловна Куулар. Клара Ивановна Салчак школаны мөӊгүн медаль-биле дооскан.
Тыва школаларга орус дылды өөредип эгелээнии-биле Ак-Туруг школазынга орус башкылар ажылдап чедип келгеннер. Баштайгы орус дыл башкылары Галина Ивановна Шнырёва (бо школага эргелекчилеп, башкылап чораан хоочун башкы Алексей Кара-оолович Кунгаалайныӊ өөнүӊ ишти), Мария Михайловна Васильева ажылдап келгеннер.
1953 чылдыӊ күзүнүнде эге школаны 7 чыл школазы кылдыр эде организастаан. Школаныӊ директорунга Анатолий Михайлович ажылдап келген. Өөредилге эргелекчизинге Василий Опаевич Өлчей томуйлаткан. Ынчан Ак-Дуругга орус чурттакчылар хөй болгаш, 5-ки класстан эгелеп орус, тыва өөреникчилер холушкак өөренип, эртемнерни орус омактыг башкылар башкылаарга, тыва башкылар очулдуруп турган.
1956 чылда Ак-Дуругнуӊ чеди чыл школазын ортумак школа кылдыр эде организастаан. Өөреникчилер боттарыныӊ суурунга долу эвес ортумак эртемни чедип алыр аргалыг апарган. Кожазында Булуӊ-Терек суурнуӊ чеди чыл школазыныӊ 8-ки классчылары Ак-Дуругга кээп өөренип, долу эвес ортумак эртемни чедип ап турган. Оларга Биче-оол Камбаа, Маадыр-оол Санаа, Зина Арапчор, Чанчып Шактар, Александр Даржай дээш оон-даа өскелер хамааржыр.
1960 чылдарның эгезинде Ак-Туруг ортумак школазын сес чыл школазы кылдыр эде организастаан. Сес чыл школазын дооскаш, улаштыр өөренип, ортумак школаны доозар күзелдиг оолдар, уругларны район төвү Чаа-Хөл суурда ортумак школаже өөредип чорудуп турган. Чүгле Ак-Туруг школазының доозукчуларын эвес, Кызыл-Даг, Үрбүн, Кара-Тал сес чыл школаларын дооскан өөреникчилерни база Чаа-Хөл школазының интернадынга күрүне хандырылгазынга хүлээп, аъшкарып-чемгерип, өскүстерни хепкерип турган.
Ак-Туруг сес чыл школазын 1965 чылда ортумак школа кылдыр база катап эде организастаан. Ол чылда сес чыл школазын доосканнар Чаа-Хөл ортумак школазынче өөренип чоруткан сөөлгү өөреникчилер болган.
Школа кандыг-даа организастыг хевирлиг тургаш, Ак-Туруг суурнуң ажы-төлүн эртем-билигге өөредип, амыдыралдың болгаш ажыл-иштиң улуг оруунче үдеп үндүрген. Доозукчуларның аразында Тываның хөгжүлдезинге төлептиг үлүүн кииргеннер хөй. Олар школазынга “Ачы-буянныг школавыс!” деп мөгейип чоруурлар.
Хөлчүк БОРБАК,
РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну.
"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15