Ачы-буянныг Суг-Бажы.

Ак-Туруг суурнуӊ тургустунганыныӊ дугайында мындыг дамчыыр чугаа бар.

Ак-Хемниң Соӊгу-Адыр-Бажынга сарыг шажын хүрээзин туткан, ол хүрээниӊ орнунуң ора-сомазы ында ам-даа бар. Соӊгу-Адыр-Бажынга хүрээниӊ улуг ламалары артпастап туруп берген. Шо-төлге салып, судур ажып көөрге, хүрээни бо черден чайлады тудары кедилиг, им-демдек чок ак аскырны дывыладып салыптарга, ооӊ доктааган черинге хүрээни тудуп болур деп дүшкен.

Им-демдек чок ак аскырныӊ соонга ыяш баглааш, Ак-Хемниӊ Белдир-Шык деп черден салыптарга, аскыр-даа Оваалыг-Арт уунче дывылап халаан-на, артты ашкаш, Кучункур-Арт ховузун куду довурак-доозунун буруладыр, чүге-даа алдырар-туттурар хире эвес дывылап баткан. Демги аскыр Кучункур-Арт ховузунуӊ алдыы талазында Хараар-Тейни эрте халааш, дөң баарында шыкта кара суг бажынга барып доктааган. Соондан сүрген улус чедип кээрге, аскырныӊ аксындан ак көвүк төктү берген, сириӊейнип турган. Ынчан улуг ламалар: «Ам маңаа хүрээ тудар” – дээш, ол черни ыдыктап, дагаан-даа. Ол дээрге 1811 чыл.

Судурда дүшкени-биле хүрээни аӊаа тудар деп шиитпирлээннер. Баштай туткан бажыңнар: хүрээ, хуурактар чурттаар казанактар. Аңаа туткан хүрээ Ак-Хем, Кызыл-Даг, Суг-Бажы (амгы Ак-Туруг) чонунуӊ чүдүүр, тейлээр чери апарган. Ном номчуй бергенде, бүрээ-бүшкүүрнүӊ, коӊга-дамбыраның, шаӊ-кеӊгиргениӊ даажы кайы ыракка дыӊналы бээр турган.

Кырында хүрээ туткан хавактыӊ баарында улуг шык чаттыла берген чыдар. Шыктыӊ мурнуу талазында арыг кыдыы-биле Чаа-Хөл хем агып баткан. Шыктыӊ хавакче чоок талазында кара суг бажы бар. Ынчангаш ол чер Суг-Бажы деп аттыг турган.

Кырганнар Лопсан Монгуш, Монгуш Баазаӊович Дамдынның чугаазы-биле алырга, амгы Ак-Туруг суурнуң туттунуп эгелээн үези 1920 чылдарның төнчүзү. Ынчан суурга элээн каш бажыӊнар турган. 1930 чылда Суг-Бажы хүрээниӊ хөгжүм херекселин, бурган болгаш каасталга херекселдерин, ном судурларны Чөөн-Хемчик кожууннуң хүрээзинче тергелеп, шанактап ажырыпкан, оон хүрээ сандарап барган.
Суг-Бажының (амгы Ак-Туругнуӊ) мурнуу-чөөн талазында ак дагның ады Ак-Туруг. Салчак Тока дарга сургакчылап чорааш, туттунуп турар суурнуӊ ады Ак-Туруг болзун деп суму даргазынга чагаан. Ол хевээр суурнуң ады Ак-Туруг болган.

1931 чылдыӊ чайын Ак-Туругнуң чайлаг школазынга элээди ажы-төлдү, аныяктарны болгаш улуг назы-харлыг кижилерни үжүк-бижикке өөредип эгелээн. Бижикке эки өөренген кижилер өреге бүрүзүн үжүк-бижикке өөредип турган. 1934 чылда хүрээ бажыӊнарынга школа ажыткан. Өөреникчилерни бир класстан беш класска чедир өөреткеш, улаштыр Чадаана школазынче өөредип чорудуптар.

Эге чада школазының баштайгы башкызы Чөөн-Хемчиктиң Шеми чурттуг Александр Чаш-оолович Тамба-Сүрүӊ (баштайгы тыва чогаалчыларның бирээзи), баштайгы повары Толагай Монгуш.
1935 чылда садыг тудар дээш, чонга ыяш дүжүрткеш, садыгны хүрээниң чоогунга туткаш, хүрээниң бажыңнарын складтар кылып каан.
1938 чылда Ак-Туруг школазының бажыңын тудар деп шиитпир хүлээп алдынган. Школаны тударынга херек чудук ыяштарны тайгадан кескеш, школа тудар черге сөөртүп эккээрин тус черниң чурттакчыларынга онаап дааскан. 1938 – 1939 чылдарныӊ кыжынында сумунуӊ чону тайгадан тудуг ыяжын кескеш, школа тудар черге чудуктарны шанактыг аъттар-биле сөөртүп дүжүрген. 1939 чылда школаның тудуу эгелээн. Дамбуу Мушкаевич, Кушаа Санааевич, Болат Аӊчыевич, Доржу Монгуш Чап-Хөөевич баштаан хөй тудугжулар, бызаӊчылар школаның бажыңнарын тудуп кирипкен. Башкылар чурттаар ийи өрээл бажыӊны баштай туткан. 1941 чылдыӊ чайынында школаның баштайгы тудуглары доосту бээрге, школаны стол, сандайлар, интернатты ыяш оруннар-биле хандырган. Интернаттың чунар-бажыӊын база туткан.
Ол үеде сургуулдар аразынга мындыг шүлүк нептерээн:

Бетинден-даа, ындындан-даа көөрге,
Мээӊ школам чаа, чараш,
Бедик кырлаӊ крышалыг,
Беш чырык соӊгаларлыг.

1946 чылда школаныӊ үстүү талазынга кижи эмнелгезиниң бажыӊын тудуптарга, эмчи аңаа аарыг кижилерни хүлээп ап, оларның кадыының байдалын шинчип, эмнеп эгелээн. Ынчан Ак-Туруг суур ниитизи-биле он шаа бажыӊнарлыг апарган.

1946 чылда «Улуг-Даг» мал-чер ажыл-агый эштежилгезин (МЧАЭ) тургузуп, 1948 чылдыӊ октябрь айда ону “Улуг-Даг” колхоз (коллективтиг ажыл-агый) кылдыр эде организастааш, тус черниң көшкүн амыдыралдыг араттарын чуртталганың сууржуң байдалынче шилчидип эгелээрге, Ак-Туруг суурнуң тудуу дүргедээн. Суурнуӊ баштайгы тудугларының бирээзи садыгның адаа талазынга мал эмнелгезиниң, көдээ совет бажыӊнарын туткан. Школаның кедээ талакы дужунга 1951 чылда улуг тараа шаңын болгаш ийи каът тараа складын тудуп, суурнуӊ баштайгы кудумчузу амгы Советская кудумчунуӊ таваан салган.

Суг-Бажы деп кара сугнуң агып үнген бажының чоок-кавызынга дөң кырынга суурнуң хөй чуртталга бажыңнары, школа, садыг, эмнелге дээш өске-даа тудугларны туткан. Суг чокта – чуртталга чок. Суг-Бажы кара суг чуртталганың дамыры болганы-биле ооң чанынга Ак-Туруг суур үндезилеттинип тургустунуп туттунган. Суг-Бажының ачы-буяны ол-дур.

Хөлчүк БОРБАК,
РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну.