АВГУСТ 15 – ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ХҮНҮ|
Август 15-те Тыва Республика хүнүн Тываның күрүне болуп тургустунганының төөгүлүг хүнү кылдыр демдеглеп эрттирип турар. Август айның 14–16 хүннери Тывага төөгү ачы-дузалыг хүннер.
Таңды кожууннуң Суг-Бажы деп черге (амгы үеде Кочетово суур турар девискээр) 1921 чылдың август айның 14–16 хүннеринде тыва араттарның, орус тараачыннарның болгаш Урянхай крайның өске-даа нация чурттакчыларының төлээлери улуг шуулганга чыылгаш, Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан. Ол шуулганны организастап эрттиреринге орус революсчу, Сибирьниң революстуг комитединиң Урянхай крайда бүрүн эргелиг төлээзи Иннокентий Сафьянов, Даа кожууннуң нояны Буян-Бадыргы кол рольду ойнааннар.
Коммунистиг идеология тергиидеп турган үеде Тыва Арат Республиканың тургустунганын революсчу болуушкуннарның ужур-дузазы кылдыр бөдүүнү-биле тайылбырлап турган. А шынында, тыва күрүнениң тургустунганының чылдагааннары Россия, Тывага болгаш Моолга болуп турган дайын-чаалыг революсчу болуушкуннарда. Оларның дугайында совет үеде чажыт деп санадып турган төөгү демдеглелдери 1991 чылда ССРЭ буступ дүшкен соонда ажыттынган. Ол демдеглер ёзугаар алырга, Моолда ак гвардейжилерни чылча шаварынга моол шериглерниң дузазы дээш Тываны Моолга дамчыдып бээр дугайында шиитпирни совет Россияның удуртулгазы хүлээп алыр деп турары-биле холбаштыр Тываның чурттакчы чонунуң аразынга тайылбыр ажылын чорудар дугайында дыңнадыгны Сибревкомундан бо комитеттиң Урянхай крайда төлээзи Иннокентий Сафьянов 1921 чылдың апрель айда алган. Чурттакчы чон аразынга тайылбыр ажылын чорударга, эң ылаңгыя орус чон Тываны Моолга дамчыдып бээринге шуут удур болган. Тывалар, эң ылаңгыя Хемчиктиң чурттакчы чону, база моолдарга каттыжар хөңнү чок болган. Шак ынчаар тыва күрүнени тургузарынга таарымчалыг революс-политиктиг байдал тургустунган. Ону тывалар аразынга чурттап өскен Иннокентий Сафьянов биле Буян-Бадыргы медереп билип, баштап эгелээннер. 1921 чылдың июнь айда Бээзи, Даа кожууннарның чурттакчы чонунуң, Урянхай крайның орус чонунуң болгаш кызыл партизаннарның төлээлериниң чыыжын Чадаанага эрттиргеш, Таңды Тыва Улус Республиканы тургузар дугайында дугуржуп ап, ооң дугайында Таңды кожуунда Суг-Бажынга эрттирер шуулганга чарлаар деп шиитпирлээннер. Суг-Бажын шуулганны эрттирер чер кылдыр шилип алганы база таварылга эвес. Аңаа ок-чепсектиг кызыл партизаннарның хөй кезии чурттап турган, тыва күрүнени тургузарынга удур күштерниң талазындан халдаашкыннардан шуулганның киржикчилерин олар камгалап болур.
Чаа тургустунган тыва күрүне Совет Россияның хайгаарал камгалалының адаанга турар дугайында чарлап, кажар политиктиг арганы ажыглааны ТАР нарын революс-политиктиг байдалга мандып өзер арганы берген. Тывага совет эрге-чагырга күштелген соонда, Иннокентий Сафьяновту өскен чурту Тываже чанып келир эргези чокка Тыва Арат Республикадан үндүр шөлээниниң кол чылдагааны тыва күрүнени тургусканы деп төөгүчүлер шинчилеп бижээннер.
1921 чылдың август 15-те Суг-Бажынга тургузукчу шуулганга Тыва Арат Республиканың Конституциязын хүлээп алган.
1944 чылда Тыва Арат Республика Совет Эвилелиниң составынче автономнуг область чергелиг кирген.
1991 чылдың август айда үймээнниң уржуунда ССРЭ буступ дүжүп, эвилелдешкен национал республикалар тарап чоруй баргылаан. Тыва АССР-ниң Дээди Соведи 1991 чылдың август 28-те хуралынга Тываны Россия Федерациязының составында бот-догуннаан республика кылдыр чарлап, Тыва Республика деп эде адаан. Россия Федерациязының хоойлу-дүрүмүнге киирген өскерилгелерниң чылдагааны-биле Тыва Республика бот-догуннаан байдалын күш чок болдурган. РФ социал-экономиктиг болгаш политиктиг күчү-күштүг болган тудум Тыва Республиканың туружу база улам быжыгланган.
1921 чылдың август айда Тыва Арат Республиканың тургустунганы Тываның чоннарының төөгүзүнде улуг ужур-дузалыг, оларның эп-найыралын улам быжыглаан болуушкун болган төлээде, Тыва Республиканың хүнү күрүне байырлалын чылдың-на демдеглеп эрттирер дугайында ТР-ниң Хоойлузун Дээди Хурал хүлээп алган.
Тыва Республиканың хүнүн август 15-те демдеглеп эрттирер шиитпирни хүлээп алганы таварылга эвес. 1921 чылдың август 15-те Суг-Бажынга тургузукчу шуулганга Тыва Арат Республиканың Конституциязын хүлээп алган.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14