Чуртувусту камгалаары-биле, аныяк-өскен эрес-дидим чоруун көргүзүп, Россияның ёзулуг патриотчулары дээрзин удаа-дараа номчуп, янзы-бүрү массалыг информация чепсектеринден база делегей четкизинден көрүп турар бис. Бистиң тайбың амыдыралывысты магадылаан дайынчы бүрүзү маадыр-дыр. Чон аразынга, ылаңгыя өзүп орар салгал ортузунга, патриотчу мөзү-бүдүштү кижизидери-биле маадырларның намдарын хөйү-биле бижип чырыдары күзенчиг. Мен маадырларывыстың бирээзиниң дугайында бичии сактыышкыным маңаа киирдим.
Чаа-Хөл суур ол-бо талазындан бир тускай бойдус хүрээлелдиг онзагай суур-ла болгай. Ооң оң талазында Саян-Шушенск суг шыгжамыры чаттылган, солагай талазында Авыда бурганның овур-хевирин шуткуп кылган ыдыктыг болгаш төөгүлүг черде турар суур.
1985 чыл. Ынчан Чаа-Хөл суур Улуг-Хем кожуунга бактаап кирип турган үези чүве. Чоннуң ортузунга суг шыгжамыры удавас келириниң дугайында суртаал ажылдарын чорудуп, эрги оран-саваларындан улус-чонну көжүрер улуг ажылдар ынчан кылдынып турган үе дизе, чазыг турбас боор. Эрги Чаа-Хөл, Кара-Тал, Үрбүн деп суурларны Чаа-ЧааХөл суурже көжүрүп турган кедергей чымыштыг чыл турган дээрзин сактыр-дыр мен. Чогум-на ол чылын Маадыр-оол Түлүшович биле Уйнук Түлүшевна Аракчааларның өг-бүлезинге хеймер оглу Альберт төрүттүнген.
Чылдар дес-дараалаштыр шуужуп эртип, Альберт тоску классты дооскаш, эртем-билиг далайынче баштайгы базымнарын кылыры-биле, Кызылдың профессионал-техниктиг училищезинге чазаныкчы мергежилди чедип алыр сорулгалыг өөренип киргеш, ону дооскан. Аракчааларның өг-бүлези кончуг талантылыг улус. Авазы– Уйнук Түлүшевна– культура чериниң эрттиргени янзы-бүрү хемчеглериниң доктаамал киржикчизи. Үстүкү класстарга тургаш, Альберттиң акызы Артур Маадыр-оолович Аракчаа шериг хүлээлгениң чугулазын дуңмамга чагып чораан мен деп сактып чугаалаар кижи. Артур Маадыр-оолович шагдааның мергежилинде амдыгаа чедир ажылдап чоруур. Улуг угбазы Алла Маадыр-ооловна Туң-оол-Аракчаа Чаа-Хөл суурда англи дыл башкылап турар. База бир угбазы Долаана Куулар Тываның «Саян» танцы-самның болгаш ырының ансамблинге ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Кижизидилге – амыдыралдың кол башкарыкчы күжү дээри кончуг-ла шын. Ажыл-ишчи, дузааргак болгаш биче сеткилдиг ада-иениң төлдери ниитилелде быжыг турушту ээлеп, амыдырап чорууру өөрүнчүг.
2008 чылда Томск хоорайда Иштики херектер яамызының шериг кезээнге шериг албан-хүлээлгезин эрттиргеш, улаштыр керээ ёзугаар Чечен Республиканың Урус-Мартан хоорайга дайынчы хөделиишкиннерге киржип, хөй санныг шаңналдар-биле шаңнаткан.
Дайынчы кижиниң база бир ылгавырлыг демдээ, ооң шылгараңгайын көргүзүп турар эдилели, бөргү болур дээрзин эскерип көрген мен.
Альберт крап берет деп бөрттүң эдилекчизи кижи чүве. Бичии школачы назылыг тургаш-ла ол кончуг дузааргак, шынап-ла, авазының улуг дузалакчызы турганын көрүп өскен бис. Амгы үеде хүндүлүг маадырывыс бодунуң салым-чолун чуртувустуң келир үези болур салгалдарывыстың чырык өргээзи болур Кызылдың 7 дугаарлыг уруглар садында таңныыл болуп ажылдап чоруур. Ооң үлегер-чижээ бичии чаштарывыска ёзулуг патриотчу кижизидилге болуру чугаажок. Ада-чурту дээш мөзү-бүдүжүнүң быжыг туружун көргүскен дуңмавысты күрүне деңнелинге үнелеп көргеш, шаңнап-мактаанының дугайында медээ дыңнааш, канчаар-даа аажок өөрүп, бичии сактыышкынымны силерге бараалгаттым.
Елена ЧАТБАЛ.
Красноярск край.
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7