Ада хүлээлгезин шын күүседип чораан

Бистиң ачавысты Мээрен-оол Сүрүнович Ооржак дээр. Ол 1920 чылда Барыын-Хемчик кожуунда Шекпээр кырынга Белде-Өдек деп черге кыштагга көшкүн арат өг-бүлеге төрүттүнген. Бичии чылдарында Эдегей-Аксы, Хемчиктиң оң талазынга Үстүү-Хову-Аксы, Үттүг-Хая эдээнге хой кадарып, чайлаг школазынга номчуп-бижип өөренип алган.

Бичиизинден тура хүрешке сонуургалдыг, бодунуң үе-чергези эштери-биле «Өдек хүрежинге» хүрежип өскен. 11–13 харлыында чарыш ады мунарынга, 14–17 харлыында эмдик аъттар өөредиринге ынак турган. 1940 чылда ававыс Эртине Борбак-ооловна Монгуш-биле өг-бүле туткан.

Күш-ажылды ачам МЧАЭ-ге (Мал, чер ажыл-агыйының эвилели) суггат бугазы казар ажылдар-биле эгелээн. Ачам боду томааныг, хөй чугаа шуут чок, ажынып-хорадап турганын кижи черле көрбес. Ажыл дээнде, карак кызыл. Шынап-ла, ажылдай бергенде бөргү-даа уштунуп каар болза, олче сагыш салбас кижилерниң бирээзи. Ачам: «Ажыл кижиниң бодунга херек, кижи кылып шыдавас чүве чок. Эртем-билиг чедип алыр болзуңарза, чүнү-даа кылып шыдаар силер, уругларым» –деп чагыыр чораан.

Ачамның чоок кижилери, чуржааттары «Мерге кижи» деп шолалап адаар турган. 1949 чылда Эдегей-Аксынга МЧАЭ дүшкен, «Советтиг Тываның 5 чыл ою» колхоз тургустунган. Ада-иевис колхозка дораан киргеш, фермага ачам кадарчылап, авам саанчылап ажылдай бергеннер. 1955 чылда фермадан үнгеш, колхозтуң огородунга ачам сөөртүкчүлеп, авам ногаа өстүрер ажылчын кылдыр сөөлүнге чедир ажылдааннар. Ол үеде колхозка машина эвээш, колхозтуң огородунга терге, шанак сөөртүр 2 теве турган. Бирээзи-биле ачам колхоз дүшкүжеге чедир сөөртүкчүлеп ажылдаан.

Ачамның колхоз маевкаларынга эртип турган чүгүрүк аъды турган. Боду маевкада албан хүрежир, шаңналдыг черже кирер кижи. Бир катап ТАР мөгези мөге Серен-Лама-биле үжүүрлешкенин эки билир мен.
1961 чылда колхоз дүшкен, «5 чыл» Шекпээр совхозтуң салбыры болу берген. Совхозтуң ажылчыннарынга ажыл төлевирин акша-биле санажыр апарган. Ачам огородка ажылдавышаан, сезоннуг ажылдарга мал чемин белеткээр ажылдарга база киржип турган. Чеди айның 15-тен сес айның 15-ке чедир кады ажылдаар эжи Чудуул Ооржак-биле 50–55 тонна сигенни хол-биле кескеш, совхозка дужааптар турганнар. Ол дээрге бир кижиге-ле 1000 ажыг акшаны ажылдап алганы ол.

Чыжыргана кактаар сезоннуг, кончуг эки акшалыг ажылга ол-ла эжи Чудуул Ооржак-биле лесхоз-биле керээ чарып алгаш, он бир айның 15-тен декабрь төнчүзүнге чедир 100 шоодайны арыг чыжыргана-биле долдургаш, дужааптар турганнар. Ол дээрге 4 тонна хире арыг чыжыргана-дыр. Ынчан лесхозка чыжыргананың өртээ 30 көпеек турган. Хөй чыжыргана дужааган улуска лесхоз далганны, макаронну хостуг садып турган. 50 кг 1 шоодай далган 11 рубль, 10 кг 1 хааржак макарон 6 рубль турган.

Авам, ачамның ажы-төлү 9 кижи турган бис. Школа эгелээр мурнунда өөредилге херекселин, идик-хевивисти бүгү-ле херек чүүлдерни ада-иевис саазынга бижип тургаш, садып бээр. Ачамның сезоннуг үелерде ажылдаан хөй акшазы кайнаар-даа өскээр чардынмас, чүгле бо улуг өг-бүлениң кежигүннериниң идик-хеви, эт-севи, ишти-хырнынче чарыыр. Хөй ажы-төлү, бисти, эктивистен элетпейн, хырнывыстан аштатпайн, эртем-билиглиг кижилер кылдыр ававыс, ачавыс кижизидип өстүрүп каан.

Мен ам 80 хар чоокшулап келгеш, бистиң ачавыс ада хүлээлгезин езулуг-ла шын күүседип чораан-дыр деп медереп билип чоруур мен. Ачавыстың «аъдының бажы» арай-ла эрте хоя берген, авам аңаа бодаарга, үр чурттаан. Оон бээр 50 ажыг чылдар эртсе-даа, ачамның овур-хевири ам-даа караамда тода көстүп чоруур.

Сорук-оол ООРЖАК.
Сукпак суур.

«Шын» №78 2023 чылдың октябрь 14