Ажыл-херек болгаш аңгы-аңгы дүвүрээзиннер-биле долган амыдыралдың бачымынга ажы-төлүвүсче кичээнгейни чедир салбайн баарывыс чажыт эвес.
Уругларывыстың келир үези дээш оларны эртем-билигге чедирип, ниитилелдиң төлептиг кижилери кылдыр өстүрер сорулга-биле акша ажылдап чорааш, уругларывыс-биле кады эрттирер ужурлуг үевис, оларга кичээнгейивис болгаш ынакшылывыс дээн чижектиг эң-не кол чүүлдерни болганчок-ла уттуп алган боор бис. Бажын ажыр ажыл-херектерге четтигеринден аңгыда, канчап ажы-төлүвүске четчир үени берип, шын кижизидип алыр бис деп айтырыг ада-ие бүрүзүн дүвүредип турары чугаажок. Бодаарга-ла, үе шуут чедишпейн турар ышкаш боор, ынчалза-даа чай чок ажыл кылып тургаш безин, уругларыңар-биле харылзааны быжыглап, оларже кичээнгейни угландырып, ынакшылыңарны илередиптер үени тып ап болур силер.
Ада-ием меңээ ынак деп билип, көрүп турар уруг бодунга бүзүрелдиг өзер. Уругларыңарны кичээнгейлиг дыңнап, оларның бодалдары болгаш сагыш-сеткилин сонуургап чоруур болзуңарза, олар артык дүвүрээзиннер, чигзиниглер чок болур. Ол чүүл уругнуң келир үеде кандыг-даа бергелерни ажып эртиптер күштүг болурунга улуг салдарлыг.
Уруг бүрүзү бир-ле чүвеге сундулуг болгаш тускай салым-чаяанныг болур. Силерниң кичээнгейиңер ол салым-чаяанны ажыдарынга улуг дузалыг. Урууңарны хайгаарап чоруй, ооң сонуургалдарын үезинде эскерип, деткиирин кызыдыңар. Бо таварылгада силерниң киржилгеңер урууңарның сайзыралынга эң-не кол үлүүӊер болур.
Ада-иезиниң кичээнгейи чедишпейн турар уруглар болганчок-ла пөрүк, хорадаачал, каржы апарып, аажы-чаңы бергедеп болур. Урууңарга үеңерни четчир кылдыр берип турар болзуңарза, ол силерниң ынакшылыңарны медереп-билип турар болганындан каржы-хажагай, багай аажы-чаӊ чок кылдыр өзүп кээр.
Ажы-төл-биле ада-иезиниң аразында харылзааны быжыктырар чамдык аргаларны ада-иелерге сүмеледим.
Эртенги эргеледиглер
☑ Оттуп келген дораан аар-саар ажылдар кылып чоруптарынче далашпаңар. Эртениң-не ажы-төлүңерни эргеледип чассыдарынче каш минутаны аңгылап ап туруңар. Ада-иезинге чассып алган төлдүң бүдүн хүнү эки эртери чигзиниг чок;
☑ Далажып-даа турар болзуңарза, албан-биле эртенги чемни кады чаңгыс стол артынга чип туруңар. Чемненип олура, бөгүн уругларыңарның чүнү канчаарын сонуургап айтырыңар. Эң-не чугула чүүл – чемненип олура, телефон тутпазын оралдажыңар.
Өг-бүлениң алдын үези
☑ Кежээки үе – өг-бүлениң кады турар үези-дир. Телефон, телевизор, компьютер дээн чижектиг силерни чардыктырар чүүлдерни өжүрүп каапкаш, уругларыңар-биле чартык-даа шак дургузунда янзы-бүрү оюннарны ойнап азы даштыгаа агаарлаңар;
☑ Ажы-төлүңерниң бодалдарын, сагыш-сеткилин, дүвүрелдерин сонуургап айтырып туруңар. Оларның хензиг-даа чедиишкиннерин кичээнгей чок арттырбаңар. Оларның чугаазын улуг кичээнгей-биле дыңнап, чуртталгазын шын сеткилиңер-биле сонуургап туруңар. Уругларга ол дыка чугула чүүлдер-дир.
☑ Уругларыңарны үргүлчү бажың ажылынче хаара тудуп туруңар. Кады кежээки чем кылып, чечектер суггарып азы ойнаарактарны чыып туруңар. Шак ынчаар ажы-төлүңерни харыысалгалыг болгаш шупту чүвени кылып билир кылдыр кижизидип алыр силер.
☑ Уругларыңарны удудар мурнунда, өпей ырыдан ырлап, тоол номчуп азы оларның күзелдериниң дугайында чугаалажыңар.
Дыштаныр хүннер – солун ужуралдар үези
☑ Ажы-төлүңерден дыштаныр хүннерде чүнү кылыксап турарын баш бурунгаар айтырып алыңар. Уругларыңарның күзелдерин саазынга бижип алгаш, болдунар шаа-биле бүдүрерин кызыдыңар.
☑ Сесерликке агаарлаашкын, аргаже аян-чорук азы хем кыдыынга дыштанылга дээрге-ле ажы-төлүңер-биле чоокшулажып, хүн бүрүде дүвүрээзиннерден, ажыл-херектен дыштанып алыр аргаңар-дыр.
☑ Музей, театр, делгелгелерже уругларыңар-биле барып туруңар. Ажы-төлүңерниң билиин бедидип, оларның делегей көрүүшкүнүн делгемчидерин кызыдыңар.
☑ Неделя санында чаңгыс хүн темалыг кежээден кылып алыңар. Чижээ, среда санында солун кино көөр, бир-ле солун чем кылып чиир азы бир-ле оюн ойнаар чаңчылдан кылып алыңар.
Сактып алыңар! Эң-не кол чүүл – чүвениң хемчээли азы саны эвес, а шынары болур. Ажы-төлүңерге хөй үе бээри болдунмас болза, эмин эрттир муңгараваңар. Уругларыңар-биле эрттирген үеңер шынарлыг болгаш үре-түңнелдиг болурунче кичээнгейни салыңар. Уругларыңарның негелделеринге кичээнгейлиг болуп, ону дыңнап, деткип чоруңар. Ынчан уругларыңар-биле харылзааңар быжыг болур.
Чашкы үе дыка дүрген билдирбейн эрте бээр. Оларның келир үезин уругларывыска кичээнгейивис, ынакшылывыс, деткимчевис кол хевирлээр дээрзин утпаалыңар.
Чойгана МОНГУШ,
Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының эргелекчизи.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21