Каңналдыр шуткаан асфальтыны чара чүткүп, шуушкан улустуң будунга таптай бастырза-даа, чырык хүнче углай өскен, хонук санай күжүн мөөңнээн ногаан өзүмнүң шыдамыын магадаар мен.
Бээзи кожуун девискээри Ак, Алаш бодунуң делгемнеринге шаг-төөгүден кандыг байларны өстүрбээн дээрил. Ол байларның бирээзинге хамааржыр кууларлар уктуг, малы бажы ашкан, эди эктин ашкан дээрлерниң бирээзи, шыдал-быразы шыырак Дыртык-оол ашактың ажы-төлүнүң эң бичези болуп ачам төрүттүнген. Мага-бодунуң ырбыска хензиинден эвес, оолдарының хеймери боорга, «Биче оглум» деп ада-иези адап чорааннар.
Ол ады-биле ачавыс бүгү амыдыралын чурттап эрткен. Бичиизинден-не узун-шыырак, топтуг-томаанныг, кежээ-эрес болуп өзүп келген хире.
Ачамның угбазы Маңмаа кырган-авам: «Эзеңгиде буду четпес хирезинде, аът кырынче халбактанып, челден сирбектенип, эзер бажынга холу четкен соонда ол-ла, эзерде олурар. Хой-мал кадарарындан түвексинип, чаргы үндүрүп турганын сагынмас-тыр мен» — деп, дуңмазын мактаанын дыңнаан мен. Кижи болуру чажындан деп чүве ол эвеспе.
Ававыс биле ачавыс канчаар таныжып алганын ачам биске, ажы-төлүнге, хөөреп олурар кижи.
Ол шагның «Ойтулааш» дээр оюнунга шору эр апарганымда, бичежек дурт-сынныг болза-даа, бөрбек тырың мага-боттуг, улуг кара карактарлыг, чажын өрээш, оорга куду салып бадырыпкан уруг мээң сагыжымга бо-ла кирип келир турган. Кижиге күштүг күзел турда, оон эрткен чүве чок.
Бодумнуң кошкаамны ажып, чоорту чугаалажып, ойтулааш оюнунга кады ойнап барып турдувус.
Кезек Саттарның аал-коданындан келин кысты үндүрүп эккээрге, уткуп келгеннер келинниң аъдының тынындан апкаш, Кууларларның аал девискээринче челзип кире бергенин авам база сактып чугаалаар турган. Ол ояар олар чартык чүс чыл ажыр чурттааннар. «Он ажы-төлдү төрээн, буянныг иеңерни кээргеп чоруңар» — деп, ачам биске чагып чораан.
Чашты кижи кылдыр өстүрери ынчангы Тывага белен эвес айтырыг. Амыдырал — шылгалда. Шылгалданы ажып эртери белен эвес.
1936 чыл. Тыва Арат Республиканың Сайыттар чөвүлелиниң даргазы Чүрмет-Дажы Сат удурткан хуралдың хүн айтырыы — Таңды, Каа-Хем, Бии-Хем делгем одарлыг черлерже малы хөй кижилерни көжүрериниң дугайында кыйгырыг үнген. Сорулгазы — малды делгем черлерге өстүрери.
Бистиң ачавыс черле идепкейлиг болгаш чөпсүнүп дыңнап алган. Мал — амыдыралывыс. Ачавыстың хою, чылгызы, инээ хөй болганы-биле кожалары «Бай Биче-оол» деп адап турган.
Көжер. Херек кырында ол сөс ботка хамаарылгалыг болу бээрге, харыызы, баажызы-даа тывылбас тывызык дег, нарын болган.
Эр кижи ада-өгбезиниң чуртунга чурттаар, ону ээлээр ужурлуг. Ада-ие төөгүзүнде чуртун каап, көшкен кижи турбаан.
Ача аяар, эргелии аажок чугаазын эгелээн.
— Сен мени үзе кирбе, шиңме.
Чугаа анаа эвес, нарын. Чугаа чүнүң дугайында болурун ава эндевээн. Кулаан кумнап алган эвес. Улус чүнү чугаалажып турарын пат-ла билир.
— Канчаар чоруурун бүгү тала-биле бодап алган кижи сен ыйнаан. Че, ачазы, сен бодуң бил.
Ачаның байдалын ава билген. Бажын боду билир эвес. Чарлыктан чайлаар шаа бар эвес. Албаты кижи чарлыкты күүседир ужурлуг.
Ава-ача чаа-ла үжен харны ашкан, кончуг аныяк үези. Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала сумузунда Ээр-Хавактан 1939 чылда хөй хой-өшкүзүн, кара аскыр өөр чылгызын, 70 чыгыы инектерин сүргеш, алды тергеге ажы-төлүн, чаш анай-хураганы-биле өөн чүдүргеш, орукка алды хонуп, малын оъткарбышаан, далаш чок үнүпкеннер. Инек, чылгы дедир чаза базып, оъттап чораан черлеринче хая көрнүп, киштежип-мөөреп чораанын, ынчан 8–9 хар чеде берген Доржат акывыс сактып чугаалап олурар кижи болгай.
Чуртта артып калган кырган-ава, ачазын бодап, карааның чажы төктүп чораанын база чугаалап чорду. Таңды девискээринде Каък-Хөлге көжүп келгеннер.
Ава-ачавыс кодан долу хөй малдыг, улуг ак өглүг, 4–5 оолдуг, амыдыралы долу, бодап алганын боттандырар чаа сорулгалыг, келген чуртунуң чонун танып ап: «Бо чуртка, бо чон-биле кады демниг сургуул чедип ап, маңаа чурттаар силер оолдарым» – деп, кайгамчык чараш арга-сынныг даглар-биле хүрээленген Каък-Хөл кыдыында аалдарже ачавыс айтып көргүскен.
Ачамның малы эрээн шокар өң-баазын чечек-даа дег. Аалче үзүктелип шуужуп кирип турар кара баштарлыг ак-ак хойлар, өле-көк өшкүлери, сүрлүү дегет селеме дег узун мыйыстарлыг сергелер хой-өшкү бажында таваар калгып, шынааже кирерге, төнчүзү-даа чок ышкаш сагындырар. Чаттылып тарай оъттаан, даады-ла кыр чүзүннүг инек-молдурга шаашкактаан. Кедээр сериин сын эдээнден шынааже кирген чылгының кулун-чаваазы дешкилешкен. Оларның аразында кокайга кулун алыспас Кара-Аскыр чылгыны долгандыр эстеп-эзиннелип чоруп турар.
Хөлбең ногаан көктүг-шыктыг Межегей, Могай деп хемнер чоогунга көжүп кээп чайлаглап, Догаан, Шанчыг деп дагларның арты-иштинге кыштаглап, чазаглап көжүп чордувус.
Ачамның элдеп, кайгамчык чораанын ам бодап, магадап-даа олурар мен. Ачамның даштын кылыр ажылы хөй-даа турда, ававыска дузалашкан турар кижи. Ооң бут-биле теп тургаш, эдирээлеп чымчаткан алгыларының чымчак, хоюун магадап, суйбап көөр турдувус. Чайгы үеде кажаа хөлегезинде серилеп хөлегелеттинген сери адаанда хол-хачыларының даажы шилирээн, кулак уюк турар боор чүве-ле болгай.
Шору өзүп келгеш, эртен оттуп кел-ле, ача-авамны эжиктен бакылап көөр мен. Авам инектерин сагган. Ачам үскүлешкен шары-буганы оожургадып сүрүп, хай дээн-даа турар. Чылыг үелерде авам эртениң-не даштын одагда чем кылган, далган хаарган, шай хайындырган чай чок турза-даа, өске ажылды кылчып турар. Хойну сериин, эртенги үеде кадатче оолдарның бирээзи үндүрүптер. Хой кадарар ээлчээ келген кижи бүрүзү быжырган далганны-даа, ааржы-курутту-даа хойлап алыр. Молдурга-шарыны мунуп турган. Олар боттары молдургаларны, эмдик аътты өөредип ап, чадаг чорбас, хөлгелиг өшкү-хой кадарып хүнзээр.
Аалга арткан оолдар ыяап-ла бир-ле ажылды кылыр турду. Көдээге хой-мал аразынга өскен болгаш, оолдарның кылбас ажылы чок. Ажыл кижини кижизидер дээри чөп. Хой-өшкү кыргыырындан аңгыда, анай-хураган чазаар, челе-хөне, өг куру эжип кылыр. Мал кудуруундан эжип алган баглары үзүлбес-даа, өткен тудум быжыы дам баар.
Өг кожулаңнарының өңнери ак-кара, хүрең-даа болур. Чүзүн аайы-биле чергелештир базырыктарны баглаптарга, чараш-даа. Чаа шывыгларлыг өөвүс кайы ырактан агарып көстүп келир. Кижиниң өөрүшкүзү чайгаар-ла кыптыгып, амыраар чүве-ле болгай.
Чүген-чулар, дужак багларын диле кескен, аалывыс оолдары ачазы-биле бир-ле чүвени тып, анаа олурбас турдулар. Ол болза мал кадарган кижиниң шыдамыккай чүткүл-күзелинден-не тыптыр деп көрүп өстүм. Кандыг-бир чүвениң узунун, улуун хемчээриниң аргаларын ачам оолдарынга көргүзүп, салаалары-биле, базымы-биле карыш-кулаш дээш-ле, мага-боду-биле деңнеп өөредип чораанын малчыннап чораан акыларым боттары ажыглап чорааннар.
Оол уругда олут чок. Олар ыймактажып, иткилешкен азы хүрешкен турар. Чамдыкта маргыжа бээр турганын билир мен. Ачам оолдарын ажыл-ишке өөредип, чүү-даа болганда, оожум-топтуг, аянныг, эпти-чөптү тып, сүмелеп угаадыр. Авам база эвилең-ээлдек, ачам-биле аразында дааш-шимээнниг маргышканын-даа сагынмас мен, харын үлегер сөстер ажыглаан чугааларын сактыр мен. Бичии турувуста, авамның: «Чемге хор-даа бол, ажылга демниг», «Ажылдан деспе, чежени-даа эмеглежир», «Дем-биле кылбазыл» – деп бо-ла чугаалаар турган.
Амыдырал боду хуулгаазын тоол дег, аңаа чүүлдештир чурттаары амыдыралының дургузунда тодараттынар.
1923 чылда Хем-Белдиринге Доңмас-Сугга майгын өглерни тиккен турган. ТАР-ның 2-ги улуг съездизи аңаа болган. Ачам ынчан аныяк-даа бол, кожуунундан келген төлээлерниң аът-хөлүн кадаржып барып чораанын хөөреп, «Чонунуң төөгүзүн кижи билир чоор» деп чагып чораан. Ава-ачавыска кожавыс орус чуртунда халаптыг эжелекчилерге удур чаңгыс кижи дег туржуп, сагыш човангыр дузазы дээш 1942 чылдың августа «ТАР-ның алдарлыг малчыны» атты ачамга тывыскан.
Улуг акывыс Чамзырың Куулар 1950 чылда шериг херээн эрттиргеш, Суг-Бажы – Кочетовка чанып келген. Колхоз даргазы Елисеенко: «Бижикке өөренип алган, орус дылды өөренип алган, бичиизинден-не мал-биле таныш» — дээш, хой мал бригадиринге томуйлап каан.
Кадарчыларның амыдыралын экижидери-биле районда ады алгаан, шаңнал-макталдан барык-ла дүшпестээн, орден-хавыяа эдилекчизи чораан.
Доржат Куулар Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыны атка төлептиг болган (1981 ч.)
Шаңгыр Куулар Барыын-Хемчикке Райком партияның бирги секретарынга он чыл ажылдааш, оон Тываның профэвилелдер даргазынга пенсия үнгүжеге ажылдаан. «ХХ вектиң шылгараңгай кижилери» номда кирген. Тыва Республиканың орденин алган (2009 ч.)
Мамай Куулар «Тыва Республиканың алдарлыг малчыны» атты 1947 чылда алган. Буян-Бадыргы орденниң эдилекчизи (2022 ч.)
Седип-оол Куулар «Тыва АССР-ниң алдарлыг механизатору» атка четкен. 2022 чылда Буян-Бадыргы орденин алган.
Хемер-оол Куулар «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг агроному» атка төлептиг болган.
Бо чылын Седип 80 харлаар, Хемер 75 харлапкан. Менден улуг, акылардан артканы Мамай бо чылын 85 харлаар.
2020 чылда Кызыл хоорайның мэриязының чагыы-биле «Мудрые сказки» деп кожа чоннарның тоолдарындан «Угаадыглыг тоолдар» номун очулдурдум. Таңды кожууннуң чагыргазының чагыы-биле «Илбилиг сөс» деп номну бижээн мен. 2021 чылда ыры мөөрейинге киришкен «Улур Шуулган» деп ырымны «Хөгжүмнүг байыр» дамчыдылгазынче киирген. Бо ырыны «Илбилиг сөс» деп номда киирген.
Куш каяа-даа ужар, кижи каяа-даа чурттаар. Бүгү байдал ооң бодундан база хамааржыр. «Кажан-даа эрбенниг эвес, эп-чөптү тывары чугула» деп авам база чагыыр.
Тыва чон шаг-төөгүден «өскүс» деп сөстү барык-ла адавас. Хөй ажы-төлдүг-даа тургаш, чаштарны азырап, өстүрүп ап чораан. Тыва чонда амыдыралчы, ажыл-ишчилер хөй. Олар дугайында сактып бижиңер, чонум.
Лидия СААЯ, дээди категорияның тыва дыл, чогаалдың хоочун башкызы.
“Шын” №65 2024 чылдың август 28