Тыва дыл хүнүнде республиканың уруглар садтарында тыва дыл кичээлдерин эрттирип турар башкыларны чыып, бот-боттарының арга-дуржулгазын үлежир өөредиглиг семинарны эрттиргени кончуг ажыктыг болгаш солун болган. Аңаа чүгле найысылал Кызылдың эвес, республиканың шупту булуңнарындан тыва дыл-биле ажылдап турар кижизидикчи башкылар киришкен.
Оларның бирээзи Национал школа хөгжүдер институттуң кол методизи, Кызыл хоорайның 30 дугаар уруглар садының тыва дыл башкызы Альбина Монгуш “Школа назыны четпээн уругларның өөредилге албан черлеринге ада-иелер-биле ажылдаар чамдык аргалар” деп темага бодунуң арга-дуржулгазынга даянып илеткээн.
Ол 2015 чылдан тура 30 дугаар уруглар садында тыва дыл башкылап ажылдап турар. Ол үеде тыва дылды көңгүс сайзыратпайн, ону уруглар садынга өөредирин безин негевейн турганын Альбина Монгуш демдеглээн. Дээди өөредилге черинге тыва дылды школага башкылаары-биле өөренген болганда, школа методиказын уруглар садынга ажыглап турганы чазыг дээрзин ол чугаалаан: “Баштайгы чылдарда школага дег өөредирге түңнел чогун эскердим. Ооң түңнелинде, аңгы-аңгы чоннарның боттарының дылын уруглар садтарында канчаар өөредип турарын көрүп, үлегерлеп, шинчилеп келген мен. Ынчангаш республиканың өске-даа уруглар садтарында тыва дыл башкыларынга бодумнуң арга-дуржулгам ажыктыг болур чадавас дээш, үлежип турарым бо”.
Школа назыны четпээн уругларга тыва дылды шиңгээдип алырынга ада-ие улуг салдарлыг. Ынчангаш кол-ла чүве ада-иелер-биле харылзаа тудуп алыры дээрзин башкылар санап турар. Бичии уругларга тыва дылды 2–3 хардан тура өөредип эгелээрге түңнелдиг болуру илереттинген. 2017–2018 чылдарда билдириишкин бижиткеш, чөпшээрел-биле тыва дылды өөредир апарган. Тыва дылды өөредир чөпшээрелди тарадырга, чүгле 10–15 хуузу чөпшээрежир болган. Ынчангаш аңаа чөпшээрежир ада-иелерниң санын көвүдедир сорулганы салган.
ИЙИ ТАЛАДАН ДЕМ ХЕРЕК
Тыва дылды чүгле уруглар садынга эвес, а өг-бүлеге база өөредир болза, ынчан күштүг болур. Кандыг-даа чүүлдү өөредирде, көргүзүг материалдарының турары чугула. Тыва дыл кабинедин дерииринге ада-иелерниң деткимчези, үлүг-хуузу улуг болганын Альбина Монгуш чугаалаан: “Эгезинде бистиң уруглар садында ажылдап турар ада-иелер-биле демнежип алгаш, тыва дыл кабинедин дерип эгелээн бис. Чоорту өске ада-иелер база аңаа каттыжар күзелин илередип, дузалажы берген. Бир кижи манекен эккелген, өскези тыва тонун аңаа кедирген. Чамдыктары боттарының холу-биле өгнү болгаш ооң иштинде дериг-херекселдерни кылып-даа турганнар. Уругларывыска көргүзүг материалдары турзун дээш кызып турарлар”. Ынчалза-даа ада-иени бо ажылга киржирин албадаан ажыы чок дээрзин ол сагындырган.
АЖЫ-ТӨЛ – АДА-ИЕНИҢ КӨРҮНЧҮҮ
Боттары орус дылга эки чугаалавас-даа болза, ажы-төлү, уйнуктары-биле орус дылга багайтыр чугаалажып турары база эскертинген. Тыва дылга өөредир дээш, күжениишкин үндүреринге бодаарга, орус дылга ажы-төлү-биле багайтыр-даа болза чугаалажыры оларга чиик болуп турар. Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан дээр болгай. Тыва дылга уругларны өөредири база ындыг.
Василий Сухомлинскийниң “Өг-бүлениң амыдыралының кол сорулгазы – ажы-төлдүң кижизидилгези. Кижизидилгениң кол школазы – ада-иениң бот-боттарынга хамаарылгазы” деп чугаазында ужур-ла бар. Ада-ие канчаар алдынар, уруглар база ындыг болур. Үргүлчү тыва дылга чугаалаар болза, уруг база төрээн дылын – тыва дыл деп медереп эгелээр. Бажыңынга ада-ие орустап-ла турар болза, бичии уруг орус мен деп меге билиишкинниг апаары улуг айыылды тургузуп турар.
Геннадий Блоковтуң “Бодунуң төрээн дылын чок кылып, ишти-хөңнүнден үзүп каапкан ава чаш кижиге моондак болуп, ниитилелге кижи болурунга бодунга бүзүрел чок чорукту оттурар” деп чугаазы "төрээн дыл биске херек чок" деп турар ада-иелерниң арын-нүүрүнге дээр ужурлуг.
Альбина Монгуш шак мындыг сорулганы салгаш, 3 аңгы арга-биле ажылдап турарын чугаалаан. Демниг, тускайлаң, көргүзүг-медээлиг ажылдажылгаларны чорудуп тургаш, салган сорулгазын чедип алган.
ДЕМНЕЖИРИ ЧУГУЛА
Демниг ажылдажылга дээрге-ле ада-иениң, башкының, а чамдыкта ажы-төлдүң база демнежилгези болур. Аңаа “Ёзу-чаңчыл — дазылывыс” деп уран чүүл мөөрейи, адаларга аът шалбадаары, өг-бүлелерге “Тыва хевим – чоргааралым”, ада-иелерге тыва чогаалдарның маадырларының монологтарын чугаалааш, видеога тырттырар мөөрей дээш оон-даа өске мөөрейлерни доктаамал эрттирип турар.
“Чаштарны тыва культураның үндезиннеринге чаңчыктырары” деп анкета өг-бүле бүрүзүнде тыва дылды канчаар үнелеп, тыва чоннуң эрткен оруун кайы хире билирин, салгалдарынга дамчыдып берип чоруурун, амгы үеде уруглары-биле культурлуг дыштанылгаларже барып турарын тодараткан.
Тускайлаң ажылдажылга дээрге бөлүк бүрүзүнден күзелдиг каш-ла ада-ие-биле ажылдаары.
Көргүзүг-медээлиг ажылдажылга башкылар болгаш ада-иелер аразында харылзааны тургузар хүлээлгелиг. Ооң ачызында ада-иелер-биле кады дерилгелер, хана-солуннарны кылган.
ЧОГААДЫКЧЫ АЖЫЛДААР ХЕРЕК
Чайгы дыштанылга үезинде чараш даштар чыыр даалганы берип каарга, күзүн чыып эккээрге, аңаа өөренген темазынга хамаарыштыр чуруктар чурудуп турарын Альбина Монгуш чугаалаан: “Чеже-ле саазынга чуруурул, даштарга чуруурга база уругларның сонуургалы улам-на сайзыраар. Чижээ, Тыва Республика деп тема өөренип тургаш, Тываның сүлде демдээн, тугун даштарга чураан бис”.
Тыва чогаалчыларның номнарын, чуруктарын чыыр даалганы күүседир дээш, ада-иелер бажыңнарында шагда олчаан дегбээн тыва номнарын ажыдып, солун чүүлдерни уругларынга номчуп берип эгелээн. Ном саңындан тыва номнарны бижидип эккеп-даа турганнар. Ада-иениң болгаш ном саңының аразынга харылзаа чоруп эгелээнин Альбина Монгуш онзалап демдеглээн.
Уругларга өпей ырыны өөреткеш, бажыңынга баргаш, ада-иезинге кежээ ырлап бээр даалга база ада-иелерни тыва дыл кырынга өпей ырыны ырлаарынче кыйгырган.
“Бо бүгү ажылдың түңнелинде "тыва дылды өөренген ажыы чок" дээр ада-иелерниң саны 15 хуу чедир кызырылган. 75 хуузу төрээн дылын билири чугула деп санап турар. Орус дылдыг уруглар — 10 хуузу. Орус омактыг уруглар безин сонуургалы оттуп, тывалап ырлап турар апарган” – деп, тыва дыл башкызы Альбина Монгуш түңнээн.
Чыжыргана СААЯ.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №84 2023 чылдың ноябрь 4