Сүт-Хөл – бурун шагдан бээр Тываның каас-чараш бойдустуг, бай-байлак, онзагай черлериниң бирээзи. Сүт-Хөл — ажыл-ишчи өгбелерим ыдык чурту.
Хураган, Арыжык Сарыгларларның улуг уруу болуп, мээң авам Досумаа Арыжыковна Сарыглар 1917 чылда Сүт-Хөлдүң Чалбак-Хараган деп черге төрүттүнген. Ооң ада-иезиниң чурттап чораан өдек, хонаштары дээрге-ле Манчүрек, Хөлчүктүг, Чечектиг, Бора-Тайганың Шолук-Көк-Чырык, Суглуг-Өзен, Сысыг, Хойтпактаар-Балык, Сүт-Хөлдүң Улуг-Ажык, Чиңге-Ажык база Ак-Ооруу.
Авам 12 харлыг турда, авазы оол уруг божааш, уруг сыртыы саадааш, чок болган. Кыс дуңмазы, 10 харлыг Эремаа биле авам олар бир ай ажыр оол дуңмазын өшкү сүдү-биле эмистиктеп, аргалап азырап келгеннер. Удаваанда авамның адазының дуңмазы Санчырай угбашкыларже ээ көрнүп, бир айлыг эр дуңмазын бодунуң оглунга эштей азырап алган.
Ачам 1916 чылда Дииңмей, Чангываа арат өг-бүлениң 5 дугаар оглу болуп Сүт-Хөлдүң Кезек ыяш деп черге төрүттүнген.
Авам биле ачам олар өг-бүлени 1936 чылда Бора-Тайганың Кожа-Алаак деп черге тутканнар. Олар хуу араттар чораан болгаш, чылдың дөрт эргилдезинде каш малын сүрүп алгаш көжер турган. Авам аът, шарыга баг баглап, чүък чүдүрер, дергилээринге эр улустан дудак чок чораан мен дээр кижи. Чоорту олар Кызылче көжүп келгеннер.
1940–1942 чылдарда авам, ачам Кызылдың Доңмас-Сугга чурттап турган. Ачам Сергей Дииңмеевич Ховалыг чугаа-домакка черле чечен турган кижи. Ол 16 харлыында эки номчуп билир турган. Сүт-Хөлге чурттап чорааш, кожа аалдарның улузун үжүк-бижикке өөреткен. Кызылга көжүп келгеш, партияның 6 ай хуусаалыг школазын доозуп алган.
1941 чылдың чайынында Ада-чурт ССРЭ-же немец-фашистиг эжелекчилер оор ёзу-биле халдаан. “Бүгү чүвени – фронтуже! Немец-фашистиг эжелекчилерге өлүм!” деп кыйгырыгның адаа-биле Тываның арбаннарының, сумуларының араттарының хурал, чыыштары удаа-дараа болуп эгелээн. Ачам эки тура-биле фронтуже чоруурунуң дугайында билдириишкинни ТАР-ның Чазаанга болгаш ТАРН-ның Төп Комитединге киирген. Ындыг турбуже, ачамның билдириишкининиң харыызында Кызылга ополчен шериинге шыырак билиглиг кижилер херек дээш, ону фронтуже чорутпаан. Шак ынчаар ол ополчен аъттыг шеригниң взвод командири болган. Ополчен шериинге аътты эзертээрин, эзер кырынга шын олурарын, селемележирин, аът кырынга чорааш, дайзынны меге арга-биле мегелээрин дээш, оон-даа өске чугула дайынчы билиглерге өөредир турган. Кол чүве аътты аштап, азыраары кончуг чугула. Бир кезек үеде ачам ополчен эш-өөрү-биле кыжын Хиндиктиг-Хөлден балыктааш, доңурган балыын фронтуга өске белек-селек-биле кады Саян артынче ажырып, фронтуга дуза кылдыр чорудуп турган.
Чүвени канчап билир дээш ачам өг-бүлезин чурту Сүт-Хөлче 1942 чылдың чайынында чорудупкан. 1942 чылдың июль айның кааң-аяс, изиг хүннеринде кадайын, 3 харлыг уруу биле 4 айлыг оглун Чадаанага чүък чедирер “ЗИС-5” деп ыяш кабиналыг машинага үп-савын чүдүргеш, үдепкен. Иешкилерниң олурупкан машиназы Шагаан-Арыгга бир ара хонгаш, эртенинде Чадаанага орай келген. Авашкылар машина кырынга база хонганнар. Ынчан Сүт-Хөлче баар машина оруу-даа чок турган. Эртенинде авам Сүт-Хөлде төрелдеринче сөс сөгледиптерге, ачамның дуңмазы Кашпык-оол Ховалыг бир аътты мунган, ийи аътты чедип алган, бо чедип келген. Келген аъттарга чүъгүн чүдүргеш, иешкилер-даа Сүт-Хөл уунче чорупканнар. Ол өйде Хемчик хеми “кызыл божа” өңнүг болу берген, тереңнеп дажый берген турган үези. Авам бир холу-биле аъдының чүген тынын чыыра тыртпышаан, эзер бажындан туттунуп алгаш, бир холу-биле чаш оглун бодунче чыпшыр тудуп, кортканындан караан бирде шийип, бирде ажыдып чораан. Ынчап чорааш Хемчиктиң ындыы чарыынче өршээлдиг кежип үне бергеннер.
Авам кончуг шевер, даараныр кижи чораан. Фронтуга Кызыл Шеригге дузаламчы кылдыр алгы хөректээштерни, дүктүг хөйлеңнерни (чеңи-чоктарны), алгы хол-хаптарын даарааш, фронтуже белекке чорудуп турган. Авам 6 оолду, 4 кысты божаан, “Маадыр ие” аттың, “Күш-ажылдың хоочуну” болгаш “Тиилелгениң 50 чыл ою” медальдарның эдилекчизи. Ол 1999 чылда 85 харлыында мөчээн.
Ачам дайын төнгениниң соонда, Сүт-Хөлүнче чанып келген. Ол “Бора-Тайга” болгаш “Алдан-Маадыр” колхозтарның даргазынга ажылдап чораан. Манчүректиң хойжу бригадазын 18 чыл дургузунда бригадирлеп келген. Ынчаарда, аңаа 12 хойжу коданнар турган. Оларның 4 коданы ирт, 8 коданы төрүүр хой. Ынчангы малчыннар: Борбаан, Идам-оол, Нюра, Данов, Суваң (Шылый), Ховалыг адашкылар, Доора, Кошкар-оол Ховалыглар, Көк угбай, Чыртак-Хуна Монгуштар, Билзик, Хайбаа, Дадар, Миш-оол Ооржактар дээш оон-даа өскелер турган. Бо бижээним коллективтиң деткимчези-биле хөй-ле шаңнал-макталга, орден-медальдарга төлептиг болганын ачам чугаалаар кижи.
1958 чылдан 1978 чылга чедир ада-ием Манчүрекке күрүне малын малдап, пенсия үнгүже чедир кадарчылаан. Олар өг-бүле тудуп кады чурттааш, 60 чыл болган. Ачамның үре-түңнелдиг күш-ажылын ТР-ниң Чазаа үнелеп көргеш, “Күш-ажылдың Кызыл Тук” ордени-биле ону шаңнаан. Оон аңгыда, ол 7 медальдың эдилекчизи чораан. Ачам 1994 чылда 78 харлыында чок болган.
Ада-иемниң ажы-төлүнүң ажы-төлү 30 ажыг оолдары шупту шериг хүлээлгезин эрттиргеннер. Ам шериг албанын күүседир аныяк өскеннер база бар. Улуг өгбевис, ачам ТАР дайынчызы чораан. Ооң оолдарының чамдыызы ССРЭ-ниң Совет шерииниң дайынчылары, оон бичиилери Россияның дайынчылары болган. Булат (Германияга,), Омак (Чечняга), Оолак (Моолга), Ойнаар-оол (Соңгу чүкке), Хензиг-оол (флотка), Орлан-оол, Алексей, Мурат танкистер, Юрий, Омаар, Марат олар кызыгааржылар чораан. Амгы үеде ТШО-нуң хоочуну Уян-Даш Ооржак оглувус база бар. Ада көрбээнин оглу көөр, ие көрбээнин кызы көөр деп чүве ол-дур ийин.
1942 чылда адазы үдептерге, терең, дажаан Хемчик хемни аъттыг эжиндирип кежип келген чаштар төрээн Сүт-Хөлүнге кыраан. Мээң улуг угбам Дадар Сергеевна Ооржак 87 харлыг. Ол Бора-Тайга көдээ совединиң секретарынга хүндүлүг дыштанылгаже үнгүже чедир ажылдаан. Улуг акым Үдүң-оол хоочун механизатор чораан.
Ада-иемниң Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде болгаш оон-даа соонда чылдарда амыдыралының дугайында кысказы-биле бижидим.
Юрий ХОВАЛЫГ, ТР-ниң күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини.
Сүт-Хөл кожуун, Бора-Тайга суур.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8