| ПСИХОЛОГТУҢ СҮМЕЗИ |
Келир үеде кады чаңгыс өг-бүле болуп амыдырап-чурттаар эр, херээжен ийи кижиниң аразында харылзааны тудуп алыры кижи бүрүзүнүң чуртталгазында эң-не чугула чада болур. Шак ындыг харылзааның эгезинде-ле бот-боттарындан хамаарылга тургустунуп келир. Ол хамаарылга кадык, эки болуру күзенчиг.
Аныяктар бот-боттарының аразынга харылзааны шын тургузуп, дузалажып, деткижип чоруур болза, ийи кижиниң аразында харылзаа сайзырап эгелээр. Ооң түңнелинде өг-бүле тургустунуп келир. Ынчан ооң иштинге шиитпирлээр ужурлуг нарын айтырыглар, чөрүлдээлер болганчок тургустунуп келир. Ол бүгүнүң шиитпирлеттинеринге ийи кижиниң кайы-бирээзи харыысалгалыг болур ужурлуг. Чамдык таварылгаларда өг-бүлениң кежигүннери чөрүлдээ үезинде ук айтырыгны шиитпирлээр харыысалга алырынга белен эвес болур. Бир эвес ийи кижи үе-үе болгаш-ла нарын айтырыгны шиитпирлээр харыысалганы ээлчежип, бот-боттарын дышкарып турар болза, дыка-ла эки ийик.
Бичии кижи өг-бүлезинде ада-иезиниң нарын айтырыгларны канчаар шиитпирлеп турарын көрүп өзүп келир. Ооң түңнелдери эки кылдыр шиитпирлеттинер ужурлуг. Чамдыкта ук айтырыг бирээзинге ажык чок, а бир чамдыкта өскезинге ажыктыг кылдыр-даа шиитпирлеттине бээр. Азы чөрүлдээ кандыг-даа шиитпир чокка артып каап база болур.
“Бир эвес урууңар азы оглуңар кандыг-бир айтырыг шиитпирлеп чадап, маргыжып туруңарда көрүп кааш, айтырыг салып, бодун чиктиг кылдыр алдынып турар болза, уруг-биле олуруп алгаш, эптиг-чөптүг чугаалажып, “Чүң канчап тур?”, “Чүнү көрдүң?”, “Чүнү дыңнадың?”, “Чүнү элдепсинип тур сен?” дээн чижектиг айтырыгларны салыр. Бичии кижиге ада-иениң аразында болуп турар чөрүлдээ дугайында тайылбырлаар: “Аваң азы ачаң-биле бис билишпейн бардывыс, маргыжыптывыс. Ындыг үелер тургулаар, амыдырал дески болбас” деп бичии кижиге чажырбайн чугаалаар херек” – деп, республиканың “Сайзырал” төвүнүң психолог башкызы Чечек Дугур чугаалаан.
Өг-бүлеге чөрүлдээ тургулаар, ынчалза-даа ол шиитпирлеттине бээр деп чүүлдү уругга улуг улус билиндирер ужурлуг. Кажан ада-ие бот-боттарының база ажы-төлүнүң, ол ышкаш төрелдериниң аразында харылзааны эки тудуп алыр болза, ынчан чаш кижиниң сагыш-сеткили өг-бүлезиниң турум байдалы дээш дүвүревес. Уруг шак ындыг эп-найыралдыг улус аразынга өскеш, келир үеде ниитилелге өске кижилер аразынга база бодун ынчаар алдынар апаар. Бир эвес өг-бүлезинде хүндүткел, сагыш човаашкын бар болза, ол кым-бир кижиге база шак ынчаар ынак болуп шыдаар болур.
Өскээр чугаалаарга, кижи бичии үезинде сагыш човаачал, өскелерниң аарышкызын үлежирин билир болур болгаш, ада-иезиниң эмоцияларының дузазы-биле чугаалажыр. Кажан чаш уругну иези эмзирер дээш, холунга тудуп алырга, ооң долгандыр делегей-биле харылзаазы сагыш-сеткил хайныгыышкыны болгаш авазының чылыы-биле илереттинер.
Уруг улгаткан тудум, ооң эмоциязы эвээжээр. Кижиниң сагыш-сеткилиниң камгалалы шак ынчаар хевирлеттинер. Бичии кижи долгандыр ниитилелге “чанагаш электри сывырындагы дег” хомудаачал, хорадаачал болбас дээш, эмоциязын тудуп өөренир. Ёзулуг кижи кылдыр хевирлеттинген кижи дээрге эмоцияларын шын тудуп, илередип билир кижи-дир.
Бир эвес уруг кандыг-ла-бир чүүлдү билбес болза, ооң-биле чугаалашкаш, тайылбырлап бергени дээре.
Бирээде, бичии кижи хөй айтырыг салыр болза улам эки. Кижи черле чааскаанзыргай болбас, албан чанында бир-ле кижи турар дээрзин ажы-төлге билиндирер. Олар чоок улузу болуру албан эвес, чамдыкта өске кижилер-даа болурун Чечек Дугур демдеглээн: “Ынчангаш кандыг-даа бичии кижиге кижилер-биле чугаалажып чоруурун сүмелээр-дир мен. Чеже-даа коргуп турар болза, кандыг-бир айыыл-даа тургустунуп келзе, айтырттынар, кижилер ону дыңнап, билип каар деп бүзүрээр”.
Ийиде, улуг кижи чаштарның сагыш-сеткилин өөртүп, чылыг-чымчак сөстерни чугаалап чоруур болза эки. Чүге дээрге чырык чер кырында уруг бүрүзү бодунуу-биле угаанныг, аңаа кым-на бир кижи албан ынак болур. Ынчангаш үргүлчү кижилерниң чылыг-чымчак эргелели оларны долганган турар ужурлуг. Психологтан-даа, социал ажылдакчыдан-даа, класс башкызындан-даа дуза дилээн болза, олар кезээде дузалажыр. “Дуза дилээри коргунчуг чүүл эвес-тир, чуртталгада черле тургулаар чүүлдер-дир. Уруглар ыядыычал, оспаксыргай, хагдынчак болбайн, улуг улустан дуза дилеп келири чогумчалыг” – деп, Чечек Дугур тайылбырлаан.
Үште, кандыг-даа байдалдың эки талаларын эскерип, көрүп билир болза эки. Кижи бүрүзүнүң чуртталгазынга кандыг-даа таварылга тургустунуп келир. Кандыг-даа байдалга таварышкаш, ажыктыг талазын тып өөренир. Бүгү чүве багай-даа болган болза, “ам билип алдым, моон соңгаар ынчаар кылбас мен” деп боданыр херек.
Стресс мага-боттуң-даа, иштики делегейниң-даа байдалынга багай салдарлыг. Ооң дыка хөй гормоннары кижиниң шыңганнарынга чыглып каар. Сан-чурагай-биле алырга, спорт-биле өңнүктежип турар кижилер стресс, депрессия болгаш сагыш-сеткилдиң өске-даа багай минниишкиннеринге белен алыспас.
Чыжыргана СААЯ
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4