Тыва кижиниң шаг шаандан тура адаан-мөөрейлиг үш оюнунуң бирээзи – ча адары. Шагаа, Наадым байырлалдарында база өске-даа үелерде республика иштинде, ылаңгыя кожуун бүрүзүнде адыгжылар көвүдеп, маргылдаалар удаа-дараа болуп эртип турар. 2024 чылдың Шагаа байырлалының адыгжылар мөөрейи февраль 11-ниң хүнүнде кожууннарга болуп эрткен болза, а республика чергелиг маргылдаа февраль 12-де болган.
Ча адар маргылдааның баг адар хевиринге бо удаа 84 багжы киришкен. Оларның аразында 20 херээжен база 64 эр багжы киришкен. Бо чылын маргылдааның эң-не бичии киржикчизи Кызылдың 2 дугаар школазының 12 харлыг өөреникчизи Уран-Сай Ооржак болган. Эр киржикчилер аразында ыраккы Кунгуртуг болгаш Мөңгүн-Тайга кожууннарның төлээлери база киржип чедип келгеннер.
2009–2010 чылдардан тура ча адар маргылдаа херээжен киржикчилер аразынга эгелээн. 2014 чылда республика деңнелинге чедир сайзырай бергенин маргылдааның кол шииткекчизи Элла Чүргүй-оол демдеглээн. Эр болгаш херээжен улус аразынга маргылдааны аңгылап турары база ужур-уткалыг болганындан ында ылгалдар база бар. “Эр улустуң адар багларын хөмден кылган, деңзизи 350 грамм болур, а херээжен багжыларның пөстен кылган боорда, 150 грамм деңзилиг. Дистиништир чыскааган багларның дап-дал ортузунда “чүрек” деп адаар кызыл өңнүг багны салып каан болур. Ону адыптар болза, 2 санны ойнап алыр, а ооң кыдыгларында анаа баглар 1–1 саннар болур” – деп, кол шииткекчи чугаалаан.
Херээжен спортчулар аразында хөйге билдингир апарган Россияның спорт мастери Раиса Тутатчикованы танывас кижи чок. Эр багжылар аразында тергиин багжыларга Андрей Монгуш, Сылдыс Монгуш, Айдың Монгуш, Кежик Успун, Артыш Монгуш дээш өскелер-даа хамааржыр.
Чылдан чылче маргылдааның деңнели экижип, киржикчилер саны көвүдеп олурар дээрзин Тываның база бир билдингир апарган багжызы, 2022, 2023 чылдарның “Шагаа мергени” деп аттарның эдилекчизи Артыш Монгуш демдеглээн: “Ооң мурнунда ча адары-биле 2 азы 3 шөл белеткеп каар. Киржикчилер саны чыл санында 5-теп, 10-нап көвүдеп турары-биле шөлдерниң санын база көвүдеткен. Бо чылын 5 шөлдү белеткээни багжыларга кончуг эптиг байдалды тургузуп турар. Ооң мурнунда маргылдаалар орайга чедир болуп эртип турган болза, бо удаа эртежик төне бээринге идегеп турар бис. Шөлдер санын көвүдеткени үе-шакты камнап алырынга-даа, маргылдааның шынарлыг эртеринге-даа улуг ужур-дузалыг”. Ол ышкаш “Оргу-Шөлдүң Мергени”, “Сүбедейниң Мергени” деп маргылдааларны эрттиргеш, ук аттарны тиилекчилерге тыпсып турар апарганы база өөрүнчүг дээрзин ол чугаалаан.
Чаа эгелеп чоруур багжылар аразында Тес-Хем кожууннуң багжызы Чаян Самдарак база киржип чедип келген. Ол солагай талакы эрикте дачаларга бир дугаар ча адар маргылдаага киришкен. Чоорту сонуургалы күштелип, элээн белеткелди чоруткаш, Бай-Тайганың Шуйга барып киришкен. Аңаа 10 согунну атканы чаа эгелеп чоруур багжыга чедиишкин болган. “Үш дугаарында Чадаанага барып киришкеш, 4-кү черге келдим. 4 дугаарында республика чергелиг маргылдаада киржип чедип келгеним бо. Мени өөредип чоруур башкым, база бир шыырак багжыларның бирээзи Найыр Сарыгларга четтиргеним илередип чоруур мен. Эгезинден тура амдыгаа чедир ол мени эдертип, чаны канчаар туткаш, шыгаарындан эгелээш, өөредип, ча адар оюннуң баг адар хевириниң чажыттарын ажыдып чоруур” – деп, ол чугаалады. Республикада улуг-даа, бичии-даа улусту бо оюнга өөредип турар башкылар элээн көвүдээн дээрзин ол демдеглээн.
Республиканың ча адыкчылары чаңгыс өг-бүле дег демниг эдержип чорууру өөрүнчүг. Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайдан Марианна Даржаа маңнаар спортту болгаш кикбоксингини сонуургап чораан. Өг-бүле тудуп, ажы-төл көстүп келген соонда, спорт-биле өңнүктежир үе артпаан. Ынчалза-даа ажы-төлү улгадырга, катап база спортче эглип келгенин ол чугаалады: “Бо удаада ча адар оюнну сонуургап эгелээн мен. Оон бээр 2 чыл эрти. Наадымда 2 катап, Шагаада база 2 дугаар киржип турарым бо. Өөм ээзи биле 12 харлыг уруум база чаны адып чоруурлар. Бичии уруум школа назыны чедерге база сонуургадып, угбазы-биле кады ча адар секцияже чедирерин бодап турар бис”. Ажыл-амыдырал аайы-биле үези чедишпес-даа болза, ча адар үени тып алырын ол демдеглээн.
Январь айда Орёл хоорайже адыгжы эштери-биле ча адар маргылдаага сонуургап киришкеш келген. “Аңаа ниитизи-биле 22 регион киришкен. Маргылдаа мурнунда 3 уруг 7 хонук белеткендивис. Белеткелди күштелдиргеш, келир чылын Тываның адын тудуп, база киржир сорулгавыс бар. Херээжен улус аразынга маргылдаалар эвээш-даа болза, адыгжы кыстар чыглып алгаш, акша-хөреңгини чыггаш, маргылдааларны боттарывыстың сайзыралывыска дээш база эрттирип алыр-дыр бис. Херээжен улус аразынга ча адар оюнну ам-даа сайзырадыр бис” – деп, Марианна Даржаа чугаалаан. Республикадан дашкаар үнүп, өске регионнарның адыгжы кыстарының арга-дуржулгазын үлежип, келир үеде бедик сорулгаларны салып, ону чедип алыр дээш чүткүдүп турары өөрүнчүг.
Маргылдааның түңнелинде 26 санны ойнап алгаш, “Шагаа Мергени–2024” деп атты Улуг-Хем кожууннуң төлээзи Олег Чанчып чаалап алган. Ийиги черге Сүт-Хөл кожуундан Найыр Сарыглар, үшкүзүнге Чөөн-Хемчиктен Мөңгүн-оол Монгуш төлептиг болганнар. Дөрттен сески черлерни Барыын-Хемчиктен Чадаң-Кат Ооржак, ол-ла кожуундан Артыш Монгуш, Чаа-Хөлден Аяс Монгуш, Чөөн-Хемчиктен Сылдыс Монгуш, Мөңгүн-Тайгадан Даң-Хая Хертек олар алганнар.
Херээжен улус аразынга Тес-Хем кожууннуң адыгжызы Чимис Кыргыс 16 санны ойнап алгаш, тиилекчи болган. Ийигизин 15 сан-биле Чөөн-Хемчиктен Александра Монгуш чаалап алган. Үшкүзүн Таңдыдан Ай-кыс Монгуш алган. Арткан сеске чедир шаңналдыг черлерге Кызылдан Даяна Бюрбю, Сүт-Хөлден Мамаа Күжүгет, Чөөн-Хемчиктен Марианна Даржаа, Кызылдан Раиса Тутатчикова, Бай-Тайгадан Алена Салчак олар төлептиг болганнар.
Өгбелерден дамчып келген тыва ча адар оюннуң тиилекчи болган адыгжыларынга Тыва үндезин культура төвү изиг байырын чедирип, адыгжыларга ам-даа улуг чедиишкиннерни күзеп, хей-аъды, сүлде-сүзүү бедик, тура-соруу быжыг болурун йөрээген.
Чыжыргана СААЯ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №11 2024 чылдың февраль 14