2023–2024 ЧЫЛДАРНЫҢ МАЛ КЫШТАГЛААШКЫНЫНЧЕ ТЫВА НИИТИЗИ-БИЛЕ БАГАЙ ЭВЕС БЕЛЕТКЕЛДИГ КИРГЕН ДЕП БОЛУР.
Мал чеминиң курлавырынга 276,9 муң тонна сигенни белеткеп ап шыдаан. Республиканың мал чеминиң курлавырында 2008,0 тонна, кожууннарның курлавырында 1 415,0 тонна сиген бары Көдээ ажыл-агый яамызының медээлеринде айыттынган. Тываның бүгү хевирлериниң көдээ ажыл-агыйларының кыштагларында 200 муң ажыг бода мал, 1 сая ажыг шээр мал, 100 муң хире чылгы мал, муң ажыг иви, 284 теве, 11 муң ажыг хаваннар бар. Олар кыштаглаашкынче күш-шыдалы багай эвес кирген. Ниитизи-биле 3318 коданнарда малды кыштагладып турар. Оларның 1925-и хууда мал ажыл-агыйлыг өг-бүлелерниң, 970-и тараачын-фермер ажыл-агыйларның, 224-ү көдээ бүдүрүлгелерниң, 199-у көдээ бүдүрүлге кооперативтериниң.
Республиканың көдээ ажыл-агыйының ажык медээлери-биле алырга, 3318 кыштагның 2 муң ажыг хирези суг-биле хандыртынган: 634 кыштагда кудуктар бар, 1 549 кыштаг доңмас кара-суглар чоогунда.
Бо кыштың агаар-бойдузу нарын, хар кылын дүжүп болурунуң сезинчиг им-демдектери ноябрь айда-ла көстүп келген. Ноябрь айның бирги чартыында-ла республиканың девискээринге элээн кылын хар чагган. Чижээлээрге, Мөңгүн-Тайга кожууннуң девискээринге чагган харның кылыны 20 сантиметр хире болган.
Кыштаглаашкынны организастыг эрттирер, нарын байдалдарда чугула хемчеглерни шалыпкын ап чорудар талазы-биле тускай штабты база республиканың Көдээ ажыл-агый яамызында тургускан.
Кыштаглаашкынның кандыг чоруп турарының дугайында медээлер бо штабка кирер, берге байдалдар тургустунуп келир болза, оларны ажып эртер талазы-биле шиитпирлерни бо штаб хүлээп алыр ужурлуг. Көдээ ажыл-агый яамызында дүн-хүн чок ажылдаар “изиг шугум” база бар. Мал-маган кыштаглаашкынынга берге байдалдар тыптып кээр болза, 8 (39422)9-75-50 дугаарлыг телефон дамчыштыр харылзажып болур.
Декабрь айда Тываның кожууннарының чамдыызынга хар 50–60 сантиметр чедир кылыннадыр чаггаш, малдың кыштаглаашкынын элээн нарыыдаткан. Малды одарладыры бергедээн, деңгели кошкаан, мал-маганны кыштагларга тургузур чемгерер апарганы-биле холбаштыр сиген аймаан мал чеминге чарыгдаары көвүдээн. Көдээ ажыл-агый яамызының бо чылдың январь айда ажык медээлери-биле алырга, 276,9 муң тонна сигенниң 79,9 муң тонназын, ол ышкаш тараа аймаандан бүдүрген 7 муң тонна мал чеминиң 5 муң тонназын мал чемгереринге ажыглаан. Тес-Хем, Эрзин, Өвүр дээн ышкаш кожууннарның чамдык мал ажыл-агыйлары мал чеминиң республика курлавырындан дузаламчыны алганнар. Өске-даа кожууннарда мал чеми-биле байдал бөдүүн эвес. Чижээлээрге, Чөөн-Хемчик кожуун 20 муң тонна сигенни мал чеминге эрткен чайын белеткеп алган. Амгы үеде ооң барык чартыын мал чигген. Арткан сиген февраль, март айларда мал чеминге чедер, бир эвес час соок боор болза, малга немелде чем черле херек деп мал ажылының специалистери санап турар.
Бо-ла кожуунда “Терең-Кежиг” көдээ ажыл-агый кооперативи эъткир уксааның герофорд инектерин азырап өстүрүп турар. Эрткен чайын белеткеп алганы 100 дүргек сигени бо кыжын чедишпес хире апаарга, кооперативтиң удуртукчузу Аян Ондар сигенни немей садып алыр деп шиитпирлээн.
Республиканың мал чеминиң курлавырындан сигенни алыры халас эвес дээрзин ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Алик Моңгуш сагындырган. Бир дүрүг сигенниң өртээниң кырынга ону кожууннарга сөөртүп чедиреринге үндүрген транспорт чарыгдалдарын база дуглаар апаар. Дузага берген мал чеминиң өртээ, кожууннардан чыгдынып келген акшаны “долгандырып”, мал чемин садып ап, сиген-ширбиил-биле хандырылганы ынчаар боттандырар апаар деп дарга чугаалаан.
Кыштың белен эвес агаар-бойдустуг айлары февраль, март айлары та кандыг байдалдыг болур. Кижи “Бүдүү билир бурган, бүргеп чаар дээр” эвес, ону баш бурунгаар догааштырары болдунмас. Келир час соок, хат-сырынныг болуп, эң ылаңгыя анай, хураган, бызаа дээш өске-даа чаш мал сырынгылап аарып, улуг мал арып-доруп болурунуң айыылы бар. Ынчангаш кожа-хелбээ регионнардан мал чемин баш бурунгаар садып алырының арга-хоргазын Көдээ ажыл-агый яамызы көрүп турар.
Хууда малдыг кижилер болгаш мал ажыл-агыйлыг бүдүрүлгелер боттары база мал чемин курлавырлап алыр талазы-биле хемчеглерни ап чорудуп турарлар. Чижээлээрге, Улуг-Хем кожуунда “Ырлыг-Булак” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилел бодунуң малынга немелде чем кылдыр 19 тонна суланы, 4 тонна чарбаны Красноярск крайда «Тагарское» хааглыг акционерлиг ниитилелден садып алган.
Кышкы үеде малдың күш-шыдалы ону чүгле чемгерери, ажаап-тежээринден эвес, а халдавырлыг аарыглардан баш бурунгаар камгалаарындан база дыка хамааржыр. Россияның көдээ ажыл-агый хайгааралының Хакасия Республика, Тыва Республика, Кемерово область – Кузбасс талазы-биле эргелелиниң медээлери-биле алырга, Хакасия, Тыва болгаш Красноярск крайның девискээринде бода малдың дерматит биле пастереллез деп кеъш аарыглары илерээн. Бо аарыглардан эвээш эвес мал өлүп хорап болур. Республиканың чамдык кожууннарында ол аарыгларның барын “Тыва ветеринарлыг лаборатория” күрүнениң бюджет албан чериниң шинчилелдери бадыткаан. Малдың баш санын онча-менди камгалап алыр дизе, хоралыг халдавырлыг аарыгларга удур тарылга болгаш профилактика ажылдарын чорудары чугула.
Январь айның баштайгы чартыында ТР-ниң Көдээ ажыл-агый яамызының болгаш кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдериниң специалистери малчын коданнарның хөй кезиин кезээш, ниитизи-биле малдың деңгели багай эвес деп демдеглээннер.
Тывада бар 200 муң ажыг баш бода малды, 100 муң ажыг чылгы малды, 1 сая ажыг шээр малды, 13 муң ажыг өске-даа чүзүн малды онча-менди кыш ажырып алыры берге херек.
Ш. МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
«Шын» №7 2024 чылдың январь 31