Василий МОНГУШ
Карадаар мен
Даңгаар эртен удуп-оттуп чыдарымга,
Даштын кижи токкуладыр эжик соктаан.
Чылыг шуглаам, чымчак орнум салыксаваан,
Шыжыгыксап, хөөннүг-хөөн чок ажыдыптым.
Шоодай туткан узун кижи кирип келди,
Шолбан-оолду чугаазындан танып кагдым.
– Чаглыг эътти савалааштың, эккелдим бо,
Садып ал! – дээш, шаладыва салып кагды.
Шолбан-оолду суурнуң чону эки билир:
Чок дээн кайгал, саарылгалыг эр-ле болгай.
Кайыын эътти эккелгенин айтырбаан мен,
Хамаан бе дээш ол-ла дораан садып алдым.
Чаагай эътти улдуртуп чип, быдаа кылып,
Чартык айда бак кежим дүжүп чыткан.
Төнүп каарга, улай эъттеп алыр-дыр дээш,
Дөргүнекте даайым сугга чеде бердим.
Күүйүмнүң чемин чооглап олурумда,
Күндүп даайым эпчоксунуп мынча диген:
Сарыг иртиң ис чок читкен, оор алган,
Чартык ай-даа чеде берди, сураа-даа чок.
Узун кижи ол хүн маңаа көзүлген деп,
Уруглар мээ даартазында чугаалааннар.
Чогум кымын караам-биле көрбээн-даа бол,
Шолбан-оол деп бүдүү бодум карадаар мен...
📢 Солун барымдаалар
Бичии ажы-төл хүнде ортумаа-биле 400 катап каттырар болза, улуг улус чүгле 15 катап каттырар болуп турар.
Кижи бүгү назынында ортумаа-биле Черниң экваторун 5 катап долганганы хире черни кылаштап эртип турар.
3 ай четпээн назылыг чаш өпеяалар карак чажы чокка ыглаар.
Бүгү делегейде чаңгыс хүнде төрүттүнген кижилерниң саны 20 миллион чыгам болур.
6–7 айлыг өпеяалар хары угда тынмышаан, суксун-чем ажырып шыдаар. Улуг улус ону шыдавас – чүгле тынар ийикпе, азы ажырар.
Кижи бүгү назынында ортумаа-биле чемнениринче 5 хире чылды чарыгдап турар.
Кижи 1 чыл дургузунда 10 миллион катап карактарын чивеңнедир.
Бичии уруглар чазын дүрген өзер болур.
Британ эртемденнерниң чоруткан шинчилелдери инектерниң “найыралдажып” билирин тодараткан. Үр үеде кады турганы инектерниң чанынга турда, олар оожум-дыштыг болур, а “танывазы” өске инек чанынга тура, чүрээниң согары дүргедеп, дүвүреп турары илдең апаар болган.
Херээжен чоннуң дурт-сынын каастап турар бир онзагай чүүл – идиктерниң бедик ээжектерин эге бажында эр улуска чогааткан турган. 10-гу чүс чылда персид аът мунукчулары бир дугаар каблуктуг идиктерни кеткен – аът кырынга бутка туруп келгеш, ча-согундан адар деп барганда, эзеңги тепкен идиктер тайбас кылдыр ээжектери дузалаар ужурлуг кылдыр чогааттынган.
📢 ТАР үезинде шүглүп чораан мөгелер
1921–1923 чылдарда Ак-Туруг чурттуг Чаңман Монгуш шүүп чораан.
1924 чылда Таңдының мөгези Билчиир-оол Оюн шүгген.
1925–1927 чылдарда Сүт-Хөлдүң мөгези Сундуй Ховалыг азы мөге шолазы Көргү-Сундуй шүглүп турган.
1928 чылда Сүт-Хөл чурттуг Дарыжык Донгак шүгген.
1929 чылда Сүт-Хөлдүң мөгези Шойдаң Ондар шүгген.
1930 чылдан 1933 чылдарга чедир Чөөн-Хемчик кожууннуң шыырак мөгелери Бопуңнаар Ондар, Сапык-Көк Монгуш, Көк-Шырбан Монгуш олар шүглүп чорааннар.
1934 чылда Таңдының мөгези Хуназыг Оюн шүгген.
1935, 1937, 1938, 1939 чылдарда Шеми чурттуг Чамыяң Куулар шүгген.
1936 чылда Барыын-Хемчиктиң мөгези Лопсан Хомушку, мөге шолазы Шончууржук шүгген.
1940 чылда Таңдының мөгези Ойдупаа Оюн шүгген.
1941 чылда Хендерге чурттуг Балчый-оол Донгак, мөге шолазы “Чыраа-Кара” шүгген.
1942–1943 чылдарда Хендергениң мөгези Донгак Бегзи-Хуурак шүглүп үнген.
1944 чылда Чөөн-Хемчиктиң Баян-Тала чурттуг Макар Аскиров шүгген.
/ В. Чадамбаның “100 чылдың мөгелери” деп номундан.
📢 Тыва дылда айлар аттары
Январь – соңгу соок ай (соокай).
Февраль – ак, чырык ай (агай).
Март – өл харлыг ай (харай).
Апрель – ыт-биле аң сүрер ай (ыдай).
Май – чаа үнген көк айы (шомургай).
Июнь – бак тозаар ай – тостанмас ай (бактозай).
Июль – эки тозаар ай (экитозай).
Август – айлаар ай, ай казар ай (айлаарай).
Сентябрь – хүлбүс ай (хүлбүсай).
Октябрь – алдылаар ай (алдыай).
Ноябрь – өргүлээр ай (өргү – дүн-хүн, 24 шак, дүн-хүн чок хар чаар ай), (өргүлай).
Декабрь – башкы соок ай (башсоокай).
/ О. Бартанның “Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери” деп номундан.
📢 Думчукка тулганда...
Индияда Одиша штадында Кани деп хемге элээди оолдар эштип турганнар. Оларның аразынга 14 харлыг Ом Пракаш Саху база турган.
Канчангаш-ла, оолче крокодил хенертен халдай берген. Ук чуртта крокодилдер болганчок кижилерже халдаан болгулаар, амы-тынындан чарылган таварылгалар база эвээш эвес. Бо удаада коргунчуг араатан амытан манавааны удурланыышкынга таварышкан.
Халдап келген крокодилден элээди оолдуң дезе бээр үези чок болган, ынчан ол дайзынче удур көрнүп келгеш, чудуруу-биле крокодилдиң хаваанче дарс кылдыр шанчыпкаш, оон дораан карактарынче каш удаа улай-улай шашкылапкан. Ынчан крокодил ызырып алганы оолду салыпкан.
Ынчалдыр эрес-дидим Ом Пракаш Саху кызыл чудуруу-биле айыылдыг амытандан амы-тынын камгалап шыдаан. Оолду эмнелгеге дарый чедирген. Ооң байдалын эмчилер ажырбас деп көрүп турар.
Халдап келген адыгның дылын одура ызырыпкан, холга бижээ-биле кокайны узуткаан тывалар база бар болгай. Айыылдыг байдалга бодунуң амы-тыны дээш туржуп шыдаан дидимнерниң дириг артканы төөгүге артары чугаажок.
Интернет четкизинден.
Чурукту интернеттен алган.