Тыва шай
Тыва улустуң эң-не ыдыктыг, хүндүткелдиг чеми — шай. Тываларның шай кылдыр ажыглап чораан үнүштери — сарыг шай, тоолаң бүрүзү, шеңне дазылы, бүрүзү, хадың чулдузу, черлик шай, дыт чөвүрээзи, ыт-кады. Хайындырган аайы-биле шай база-ла янзыларлыг.
Шай (чеми четчир) кара азы сүттүг, шаар (катап хайындырган шай) , хымыраан – шай-даа, шаар-даа салбас, сугну хайындыргаш, сүттеп каан, сүдү хөй шай.
Шайның үнези кончуг улуг чораан. Кыдат садыгдан 50 дииң кежи-биле бүдүн шай, орус садыгжыдан бир хунан молдурга-биле кезик шайны садып ап чораан. Кандыг-бир хүндүлээн аалынче азы келин айтырарда, шыдалдыг улус болза, кадакка ораап алыр, арай чединмес улус бир каам шайны ак пөске азы ак хойнуң чуга энчээнге ораап алыр, чолукшуп тудар. Кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, чаа өг тиккенде, хараача солаанда, тук какканда ону ыяап-ла шайлаашкын-биле үдээр турган. Шайны аякка эмин эрттир долдур кутпас, "далашпазын, ам бирээни ишсин" дээн уткалыг. Аякты солагай хол-биле сунмас. Эртенги хайындырган шайын от-көзүнге, оран-таңдызынче чажар, шайы ак-даа, кара-даа болза ажырбас.
«Эринниг чүвеге амзатпааным
Эки чемим дээжизи-дир.
Аастыг чүвеге амзатпааным
Ак чемим дээжизи-дир» —
дээш чалбарып чажар. Шай дугайын улус аас чогаалга хөйү-биле ажыглап чораан.
"Хөй кижи хүрээледи,
Хүрен аскыр чыраалады.
Улдуң шайны ууй бастым,
Кечим шайны кезе бастым".
Тыва кижи өөнге шайын куруглатпас чораан. Хөнек — саваларның эң хүндүткелдии, ону үргүлчү арыг-силиг тургузар. Шай кудуп ижерде безин, өру көдүрбес дээр. "Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар" деп тыва үлегер домак безин шайны кайы хире хүндүлеп чораанын херечилеп чораан. Өгге келген улуг-даа, бичии-даа кижиге тыва чон шайын бир-ле дугаарында сөңнээр.
Шайның хевирлери
- Шай (чеми четчир, кара азы сүттүг шай),
- Хымыраан (чеми-даа, дузу-даа четпес кылдыр сүттээн),
- Шеңнеден хайындырган (күзүн быжа бээрге, казып алгаш, кургаткаш соктап каан шеңнеден),
- Уурак (аа-биле сүттээн шай),
- Манчы шай,
- Чудан шай,
- Инек-караа бүрүзүнден шай.
Шаанда Тывага кээп чораан эртемденнер тыва шайны амзап, ижип көргеш, делегейниң кандыг-даа рестораны ынчаар хайындырып шыдавас деп үнелээннер. Чүге дээрге сарыг шайга шеңне, ыт-кады дээш, өске-даа эм оъттарның хевилерин амдан киир кады хайындырган турган.
Шай үнүжү мурнуу-барыын Кыдаттың тропиктиг бедик дагларында үнүп турар. Эгезинде 15-17 метр хире ыяштар бооп үнүп турган. Шайны бодунуң чуртундан соңгаарладып тарыырга, үнүш чыкпайып, чадаг ыяш апарган. Амгы үеде делегейниң 30 ажыг чурттарында өстүрүп турар. Эң эки шайлар Кыдат, Индия, Цийлон, Японияның дагларында үнүп турар. Шай дыка хөй сорттарлыг, аттарлыг, харын-даа өңнерлиг.
Тывага шагдан бээр нептерээн шайлар дээрге сарыг болгаш байгуу шай. Тывада шай ырак төөгүлүг дээрзин тыва тоолдар бадыткап турар. «Чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып,…» — дээн сөстер тоол бүрүзүнде бар. Чиң дээрге деңзилеп каан чүък. Чиңни теве, аът-биле Бээжинден (Пекинден), Моолдан чүдүрүп эккеп турган. Тываларның биеэден бээр ижип келген шайының ады оон үнген. «Чиң шайны хайындырып» дээрге-ле дендии амданныг шайны хайындырары дээни ол. Кыдаттың чиң шайы Тывага 1936 чылга чедир кээп турган.
Кызыл шай
Кызыл шай — дыт чөвүрээзинден шай. Ону солуптар ол дег хөй кофеинниг үнүш бойдуста чок. Ынчалза-даа бүгү чоннар шай өртээ аар, тывылбас шагда, чурттап чораан чериниң үнүштерин суксун хайындырарда, калбаа-биле ажыглап турган. Ындыг байдал Тывага дыка сайзыраан турган.
1913 чылда Бай-Тайганың Кара-Хөл чоогунга чораан шор сөөктүг миссионер П. Штыгашевтиң мынчаар бижээни солун: «Шай кижи бүрүзүнге турбас. Ынчангаш олар янзы-бүрү ыяштарның чөвүрээзин ажыглаар». Тыва тоолдарда «чоннуң үези чөвүрээ шайын» чылыдып алган дээн ышкаш сөстер ында-хаая эвес таваржыр.
Шай хайындырар чөвүрээни тывалар чаагай, чоон дыттың хөлеге талазындан ыяштың чулуун балыглавайн, картааш, куу картын кызыдыр чонуп кааптар. Болган хоюг чөвүрээни хаптап алыр. Ону дүрбүүш-биле хоюдур тырткылааш, улугларын согаашка экидир чуура шааптар. Шайны хайындырарда, чаа аңдарлып хайнып эгелээн үш литр сугга бир улуг омааш ишти чөвүрээни опайтыр каггаш, бичии отка саарбышаан, сес-тос минута чымыладыптар. Ооң соонда сүттээш, шай аңдарылгыже саарып, хайындырыптар. Болган чөвүрээ шай кызылдыр өңнүг, чуксуг, хоюг амданыг боор. Ынчангаш ону кызыл шай дээр. Тывалар чөвүрээ шайны чөдүлге, ижин аарыгларынга эки дижир.
Хараган картындан шай
Тывада алды янзы хараган бар: хола-хараган, кызыл-хараган, инек-хараган, кара-хараган, теве кудуруктуг болгаш ховар, чүгле Тапсы өрү үнген, алтай хараган. Час эгезинде чулуп шимчээр үеде хараганнарның картынга чем бүдүмелдер көвүдээр. Шай хайындырарда, хола-хараган картын чазып сывыргаш, балды азы бижек-биле доорай какпылааш, изиг сугже кааптар. Ол чаңчыл чамдык черлерде ам-даа уттундурбаан. Ону хайындырарда, бир литр сугга бир улуг омааш иштин салыр, хөйнү каарга, ажыгзымаар апаар. Сес-тос минута иштинде хайындырар. Сүттээш, суксун хандырып ижер.
Черлик шай Шайназа
Шайназаның кызыл-ногаан чечектери июль ортузунда тайгаларның ажык ийлеринде өргеннерге, хемчигештер унунга чиңгир-ле турар. Ол үеде ону чыггаш, салгынныг хөлегеге кургадып аар. Кыжын шайназаны пашка суг хайны бээрге, каггаш, саваның аксын хаап кааш, 10-15 минут чымыладыр хайындырыптарга, сарыг-ногаан шай болур. Ону карага-даа, сүттеп-даа ижер. Ол чүгле суксун хандырар эвес, кончуг эки эм шынарлыг. Сураглыг эртемден М. Варланов 1913-1933 чылдарда Бурят ламаларның ажыглап турар эм үнүштерин шинчилеп чорааш, мынчаар бижээн: «Шайназаны ижин-шөйүндү оюлганын, ооң ыжыктарын эмнээринге сүмелезе чугула». Ооң бүдүмелдеринде хөй демир, никель, чес, марганец, титан, молибден дээш өске-даа микроэлементилерни тыпкан. Шайназын дазылын чаш көкте, чазын чем кылып чиир, ында хөй крахмал бар.
Шеңне шай
Тываларның тоолчургу чугааларында мынчаар бижээн. "Бирээзи паларган, турамык бай, өскези карачал ядыы ийи оол чоруп орган. Шеңне чаны-биле эртип чыткаш, оларның баштайгызы:
— Чыдыг сигенни! – дээштиң, кымчылап эрткен.
Ийи дугаары:
— Чараш чечектиг, чаагай чемниг! – дээш, эргеледип суйбап каан.
Шаг баскыраан үеде эриг баарлыг карачал оол шеңне дазылын казып чип чорааш, дириг арткан".
Ында хөй крахмал, чигир бар. А улуургак, доң сеткилдиг оол чиир чүве тыппайн, аштап өлген деп тоолдаар.
Бирээде, канчаар-даа тодуг, байып азы ядарап, баксырап чорзуңза, соңнуг-мурнуг чор, арын-нүүрүң ышкынмайн чор деп чүве бо.
Ийиде, шеңне дээрге тываларның чуттуг, берге, аарыг-аржыктыг үеде дузалаар, аргаланып даяныр эргим чараш үнүжү деп чүве моон көстүп турар.
Хадың бүрүлеринден шай
Тываның ыяштарының аразында хадың база бир онза үнүш. Эң-не отчуг ыяш — хадың, эң-не быжыг ыяш база хадың. Тывада алды янзы хевирниң хадыңнары бар. Салбагар бүрүлерлиг (береза бородавчатая), бүрүлери-биле шай хайындырары моолдан дамчып, үлегерлеттинип келген дижир. Хадыңның чулдузу-биле база шаанда чон, ылаңгыя тожулар, шайлап чораан. Борбак чулдуну изиг сугже супкаш, чеми үнүп, шай кара-хүрең апаарга, уштуп салгылап, бичиилеп дыка үр ынчаар ажыглаар турган. Чулду шайда кандыг-даа амдан чок. Тожунуң улуг назылыглары кадыының быжыын ижип чорааны оът холаан чулдулуг шайдан келген дижирлер.
Ус кушкаштың хуулгаазыны
Шаанда өгбелеривистен дамчып келген чугаа шын болуп турар. Олар болза мынча дижир, уруг-дарыглыг болуксаар өг-бүле азы болза, аалынга аас-кежик доктаавас улус, ус кушкаштың уязын тыпкаш, торгу-биле додарлап, чинчилер-биле каастап алыр чораан. Ооң иштинге чамдык улус тараа уруп алыр, а өскелери ойнаарак суккаш, чараштыр даарадып, ашак кадай улус орун кырынга азып алгаш, эртен эрте оттуп келгеш, оон кежээ удуурда тейлеп сымыранып турган дээр. Ынчангаш ажы-төлү көвей, 10 ажыг болгулаар чораан.
Чоокта чаа бир кижи мынчаар хөөреп олурган:
— Ус кушкаш уязынга таваржы бердим.Чогум Кызылда садып тургулаар боор чорду ийи-чангыс, өртээ 3000 боорга, ол хире акшам чок болду. Оон ол аргага таварышкан уяны, тараа-быдаам чашкаш, адырып алгаш, бажыңымга эккеп азып алгаш, тейлеп сымыранып чоруп турган мен. Саадаваанда кадайым божупкан, чыл болганда уругларым улажы берген – дээр.
Чогум ол уя анаа арга-арыг бүрүзүнге база турбас, согур душ бооп таваржыр боор. База чамдык улустуң эскериглери:
— Ус куштуң уязын 9-10 ай ишти аргып кээр дээр чорду, оон улаштыр база чылыглап,чымчактап-ла турар. Ус куш уязы албас, үревес, келир үеде ажы-төлүңерге дээр, бир эвес уяны тып алгаш, көрүп каан болзуңарза, хой дүгүнден ол чоокка аппарып кааш, манаар. Кажан ол куш силерниң апарып каан дүгүңер-биле катап чаа уя аргып кылып алгаш, ынаар көже бээр болза, эрги каапкан уяны, чалап, дилеп алыр силер. Уязын аппаарга, ыглааш, мунгарааш,ол куш олчаан, өлүп каар дээр чорду, ус куш уязынга душ бооп таваржырга, аас-кежик-дир деп чугаалажыр турган. (О.Балдаң).
— Даайымдан айтырып алганым мындыг, ол эгезинде ырлай шаапты:
"Ус-ла кушкаш ужуп келгеш,
Тодуп чанган, Ус-ла хемим"—
дээш ырлажып чораан. Ус хем дээрге Түлүштер чурту ышкажыл ол диди. Ус хемге ол ус кушкаштар ужуп кээр. Куштар чана бээрге, уязы ээн артып каар, ынчаарга ону улус ап алыр чораан. “Уязын ап алырга анаа чүве бе, даай?” — дээримге, кыжын хадып кааптар, келир чылын ужуп келгеш, чаа уя кылып алыр диди. Уязын аргып турда көрген мен деп чугаалады. Эртен көөрге эр, кыс кушкаш иелээ дыка демниг уязын эгелеп алыр, дүъште көөрге чартыынга чедир аргып алган болур, кежээ эскерерге уязы белен болур. Ак хой дүгүнден аргып каан боор чорду, кара дүк ажыглавас. Ус кушкаштың уязын алырда, ол уя турган чериниң үш дажын иштинче суп алыр, оон кежик хавы кылып алыр дээр.
Номчуттунуп тургаш билип алганым, чүге адын ус кушкаш дээр болза, уязын ус-шевер аргып алыр боорга, ынча деп адаар. Кушкаштың орус ады ону база бадыткап турар “Ремез” (“ремесленник” деп сөстүң дазылы), (А.Монгуш).
Социал четкиден белеткээн.