Эрзин кожууннуң девискээринде Тастыг деп черде казымал байлактың шиңгээлдезинге белеткел ажыл-хемчеглери уламчылап турар. Ооң тывыжын «Ростех» күрүне корпорациязының дуңмалышкы компаниязы «Эльбрусметалл-Литий» КХН чорудар деп турар дээрзи бо үеде билдингир. Ук чыдымның шиңгээдилгези республикага кандыг ажыкты эккээриниң дугайында Тыва Республиканың экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыды Айдыс Сат чугаалап турар.
— Ажыктыг казымал байлактарның дугайында айтырыг бистиң чуртта канчаар шиитпирлеттинип турарыл? Аңаа тывыш чорудары көрдүнген чыдымнарлыг регионнарның киржилгези кандыг болурул?
— «Чер иштиниң дугайында» Федералдыг хоойлуга дүүштүр чер ишти, чер адааның делгемнери болгаш ында ажыктыг казымал байлактар, энергетика курлавырлары күрүне өнчүзүнге хамааржыр. Чер иштиниң байлактарын шиңгээдип эгелээриниң бетинде тускай чөпшээрелди алыр апаар. Ону чижилгениң азы садыглаашкынның түңнелдери-биле тыпсыр. Аукционну күүсекчи эрге-чагырганың федералдыг органы, бо таварылгада, Роснедра эрттирер.
Садыглаашкынга субъектилерниң ролю хөлчок улуг. Олар аукционнуң элээн каш талаларынга киржир: субъектиниң экономиктиг хөгжүлдезинге, чүге дизе ооң девискээринге кандыг-даа ажыл-чорудулга регионнуң экономиктиг байдалын экижидер болгай. Бирги ээлчегде, ол бүгү кол капиталче инвестицияларны хаара тудар, ооң соонда ону бүдүрүлгелерниң ажылдакчыларының шалың акшазынче углаар, ук инвестиция төлевилелин боттандырып турар саарлыкчылар орулгалыг болур.
Дараазында чада – үндүрүглер чыылдазы беримчелиг апаар. Кандыг-даа ажыл-чорудулга, ылаңгыя казымал байлактарның тывыжы, янзы-бүрү деңнелдиң бюджеттеринче үндүрүглерни киирер. Үндүрүглер республика бюджединиң элээн улуг кезээ болуп турар, оларны тодаргай сорулгаларны шиитпирлээринче углаар. Бир-тээ бистиң бюджедивис социал угланыышкынныг болганда, уруглар сайзыралынга-даа, өөредилге адырынга-даа болур-чогуур тудуг инфраструктуразын тудуп турар бис. Оон аңгыда, сөөлгү каш чылдарда чуртталга оран-савазының тудуунга идиг бээри-биле тудуг адырын шапкынчыткан бис. Дараазында бир чугула тала чүдел дизе, ол бүгүнүң социал беримчелии болур. Кандыг-даа ажыл-үүле, төлевилел кижилерниң киржилгези-биле боттаныр.
Эрзин кожуунда Тастыгның мөөң чыдымынга хамаарыштыр алыр чүве болза, келир өйгү ажыл берикчизи чыдымның чоок чыдарын барымдаалап, тус черниң чурттакчыларындан кордакчыларны мурнады ажылга хүлээп алыр сорулгалыг. Өске черлерден ажылчыннар сөөртүп, шүүдеп турарының орнунга, тус черниң чурттакчыларын ажылдадыры оон дээре. Аңаа Тожу кожуунда ажылдап турар «Лунсин» компания бадыткал болур. Ол 2014 чылдан тура ында ажылдап турар, бо хүннерде ооң ажыл-биле хандырылгазында өскерилгелерни көрүп тур бис. Тус черниң чурттакчыларының ажыл-биле хандыртынар чоруу 15 хуу турганындан 75 хуу четкен.
— Амгы үеде Тываның девискээринде чеже-чеже улуг бүдүрүлгелер ажылдап турарыл база олар кайы хире республикага дузалажып турарларыл?
— Бо хүннерде бисте ажылдап турар улуг бүдүрүлгелерниң саны хөй эвес, ниитизи-биле 5: «Лунсин» КХН, «Тываның даг-руда компаниязы», «Тарданголд», «Межегейхөмүр» КХН-нер болгаш Ак-Сугнуң чыдымын казып турар Голевтиң даг-руда компаниязы.
Бо бүдүрүлгелерниң ажылчыннарының каттышкан саны 2,5 муң кижи, оларның 75 хуузу — республиканың чурттакчылары. Өскээр чугаалаарга, бо бүдүрүлгелерниң ачызында, чижеглей алырга, 2,5 муң хире өг-бүлелер доктаамал орулгаларны ап турарлар-дыр. Ооң-биле чергелештир ук компанияларның төлеп турары үндүрүг орулгалары республика бюджединде боттуң орулгаларының 15 хире хуузу болуп турар. Бо чылдың 9 айының дургузунда бо 5 компанияның ажыл-чорудулгазының түңнелдери-биле ийи миллиард хире рубль республика бюджединче орулга болуп кирген.
Боттуң орулгалары бистиң республикавыска чугула херек. Оларны уруглар садтарының, школаларның тудуунче болгаш инженерлиг инфраструктураны сайзырадырынче углап болур. Аңаа бир көскү үлегер-чижек, ийи чылдың дургузунда тудугнуң темпилери бисте шапкынчаан, чиигелделиг ипотека чээлизи ажылдап эгелээн. Боттуң орулгалары чыглып, көвүдээрге, Тываның инфраструктуразының хөгжүлдезинче киирген акша-хөреңгиниң саны көвей болур.
— Тастыгның үүжезин кым бузарыл база ук девискээрге тывыш компаниязы каш чыл ажылдап кээрил?
— Баш бурунгаар санап кааны хуусаазы 30 чыл, ол хуусаа узап-даа болур. Шинчилээн хемчээлдерден болгаш оларны күрүне балансызынга кажан тургусканындан хамааржыр. Бо хүннерде ук мөөрейге киржир дээн чаңгыс чагыг кирген. Ол дээрге «Ростех» күрүне корпорациязының дуңмалышкы компаниязы «Эльбрусметалл-Литий» КХН-дир. Литий болза хөлчок ужур-дузалыг металл болур, ынчангаш ук компанияның аңаа сонуургалы улуг. Сөөлгү каш чылдарда аңаа хереглел кудулаар байтык, харын-даа өзүп турар. Делегейниң садыг биржаларында аңаа өртектер өзүлдени көргүскен. Ынчап кээрге бистиң санаашкыннарывыс-биле алырга, 2030–2035 чылдарда аңаа хереглел кудулавас. Литийни дыка хөй адырларда ажыглап турар — фармацевтикадан эгелээш, шериг-үлетпүр комплекизинге чедир. А ажыглалдың эң нептереңгей адыры аккумуляторлар бүдүрүлгези болур. Ынчап кээрге бо бүдүрүлге чери адак-ла дизе 30 чылдан эвээш эвес үеде маңаа ажылдаар деп санап турар бис. Ол үениң дургузунда бүгү деңнелдиң бюджеттеринче 330 миллиард хире рубль үндүрүг чыылдалары кирер, ол акша-хөреңгилерниң чартыы хирези 30 чыл дургузунда республика бюджединче кирер.
— Тывыш чорудар компания республиканың амыдыралынга киржир бе?
— Республиканың иштинде инвестиция төлевилелдеринге киржилгениң дугайында ук компаниялар-биле Тываның Чазаа дугуржулгаларны чарар, ындыг дуржулга бисте бар. Кожууннарның ажыл-чорудулгазынга, а ол ышкаш республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге киржилгениң дугайында ында айтып каан. Тастыгның чыдымын казып-тывар компания-биле шак-ла ындыг дугуржулга чардынар. Ооң хемчээлдерин Эрзин кожууннуң чурттакчылары-биле тодарадыр бис.
— Тус черниң экологтуг камгалалын канчаар хандырарыл?
— Ажылдар чорударынга чөпшээрел алган кандыг-даа лицензиат болур-чогуур бүгү контроль болгаш хыналда чорудулгаларын эртер. Тастыгның чижээнге алыр чүве болза, ол электри хандырылгазы болгаш автомобиль оруу чок ырак черде турар. Ындыг байдал харын чамдык бергедээшкиннерни тургузуп турар. Өскээр чугаалаарга, бо үе-чадада хоралыг химия бүдүрүлгезиниң дугайында чугаа чорбайн турар, чүгле аңаа тывыш ажылын, магнит дузазы-биле руданың болбаазырадылгазын, ооң үндүр сөөртүлгезин чорудар.
Федералдыг органнар – Россияның Бойдус хайгааралының (Росприроднадзор) болгаш Россияның Техника хайгааралының (Ростехнадзор) черлери оларның ажыл-чорудулгазынга контрольду чорудуп, болур-чогуур хемчээлдерниң сагылдазын хынаар. Хажыдыышкыннар илереттингенде, торгаал хемчеглерин онаап, харын-даа тывыскан чөпшээрелди күш чок болдурарының дугайында айтырыгны көдүрүп болурлар.
Николай ИВАНОВ.
А. ХЕРТЕК очулдурган.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18