Бѳгүнгү байырлал бүдүүзүнүң үндүрүлгезинде аалчывыс – РФ-тиң ниити ѳѳредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, «Ѳѳредилге» национал тѳлевилелдиң 3 дакпыр грант эдилекчизи, Россия чергелиг мѳѳрейлерниң идепкейлиг киржикчизи болгаш тиилекчизи, үе-биле деңге базып, эртем-техниктиг депшилгеден чыда калбайн, үргүлчү билиин бедидип чоруур, башкылаашкын ажылының артынчаа эртине даг дег улуг, 35 чыл арга-дуржулгалыг, тулган дээн башкыларның бирээзи, тѳлептиг, үлегерлиг ава, эгин-кожа чурттап орар эжиниң эки сѳстүг, холу чемзиг эргими, Кызылдың 5 дугаар гимназиязының эге класстар башкызы Айлана Монгуш.
– Айлана Кошкар-ооловна, ал-бодуңарны таныштырып кѳрүңерем.
– Мен 1970 чылдың май 26-да Чадаанага тѳрүттүнген мен. Авам орус дыл башкызы Нина Уйнукпановна Ховалыг Чадаана, Хѳндергей школаларынга башкылап, Сарыг-Сепке школа директорлап ажылдап чораан. Ачам Кошкар-оол Тѳмүрович Монгуш Ѳвүр чурттуг. Авамның дың чаңгыс уруу мен. Миннип келиримге-ле, авамның кичээл эрттирип турар клазының артыкы партазынга чуруттунуп, бижиттинип олурар турган мен. Олчаан-на башкы деп буянныг мергежилге, ол дыңналып турар чараш дылга ынакшаан мен. 1985 чылда 8 класс доозуптарымга, авам меңээ Кызылдың башкы училищезинче ѳѳренип кирерин чагаан. Ие кижиниң сөзү хоойлу болур. Ада-иези чүнү чугаалаар-дыр, маргышпас, албан күүседир кылдыр совет үеде кижизидип чораан болгай. Дужаап чеде бээримге, та чүге-ле чүгле тыва дылда чаңгыс «4»-түг болган кижи мен, артканы «5», шылгалда дужаавайн, чугаалажыышкын түңнели-биле ѳѳренип кире берген мен. 1989 чылда Ѳѳредилге салбырының «Эге класс башкызы болгаш пионер вожатый» мергежилин кызыл диплом-биле доозупкаш, бодумнуң тѳрээн Чадаананың 1 дугаар школазынче ажылдап кирген мен, 1993 чылдан 2012 чылга чедир Чадаананың 3 дугаар школазынга ѳскен-тѳрээн Чадаанамның чаштарын ѳѳретпишаан, методистеп, кожууннуң эге класс башкыларының методиктиг каттыжыышкынын удуртуп турган мен.
– Башкы, Чѳѳн-Хемчик кожуунга аажок бедик ат-алдарлыг, хүндүткелдиг ажылдап чораан болгай силер, канчап найысылалче чедип келгениңер ол?
– Хеймер оглум школаже кирер деп баарга, боданы берген мен. Ачавыс Кызылче ажылдап чоруй баарга, хеймерим-биле чүгле иелээн 2 чыл чурттапкан турган бис, улуглары Кызылдың 5 дугаар гимназиязынга ѳѳренип турган. Бир-ле ада-ие хуралынга чедип чорааш, директордан, канчап билир дээш, ажыл айтырган мен. Бар болган. Ынчалдыр-ла 5 дугаар гимназияда 2012 чылдан бо хүннерге чедир эге класс башкызы болбушаан, хоорайның эге класс башкыларының методиктиг каттыжыышкынын удуртуп, Ѳѳредилге яамызының аттестация, аккредитация комиссиязында кежигүн болуп ажылдап чоруур мен.
– Хыналда-биле республика школаларын кезип чорааш, черле чүнү демдеглеп көөр-дүр силер, башкы?
– Чүгле хынакчы болурундан аңгыда, дыка хѳй чогаадыкчы ажылдыг башкылар-биле таныжып, школалардан дыка хѳй чаа чүүлдерни бодумга ѳѳренип, шиңгээдип ап, ажылымга ажыглап чоруур мен. Бо гимназияда ажылдап турар амгы үемде хоорай, республика чергелиг «Чылдың башкызы» мѳѳрейлерге киржип, шаңналдыг черлерни ап, Россия деңнелинче үнүп, ынак республикам адын камгалаар чоргааранчыг болгаш харыысалгалыг ажыл-херектерни кылып чорааш, кѳдээ черниң бѳдүүн башкызы каяа-даа ажылдап болур, кандыг-даа мѳѳрейлерге киржип шыдаар-дыр деп түңнелге келдим.
– Москва силерниң 2 дугаар бажыңыңар-биле дѳмей апарганын эскербишаан, федералдыг деңнелге кандыг-кандыг хемчеглерде киржип чорууруңарны сонуургаарым аажок. Таныштырып кѳѳр силер бе, Айлана Кошкар-ооловна.
– 2019 чылда регионалдыг «Чылдың башкызынга» киришкеш, Францияга стажировка эртер сертификат-биле шаңнаткан турдум. Харалаан, пандемия эгелей бергенинден Франция хагдынган, делегейде 10 шыырак школаларның бирээзи бар Армения-биле солуп бээрге, ынаар база болдунмаан. Ам канчаар, Москвага «Просвещениеге» ѳѳренир аргалыг болдум. Оон дыка хѳй чаа чүүлдерни билип ап, Москваның кончуг шыырак школаларын кѳѳр аас-кежиктиг болган мен. Бүгү-россияның эге класс башкыларының V WorldSkills чемпионадынга киришкеш, тѳрээн Тывамның адын тѳлептии-биле камгалап, Тывамга 638 баллды ойнап эккеп, 10 шыырак башкының аразынче кирдим. «Улуг чурттуң башкызы» деп бүгү-россияның мѳѳрей-акциязынга 3 дугаар чер алган мен. Класс башкыларының улуг шуулганынга 5 чадалыг улуг шылгалданы эрткеш, Тывадан 5 башкы Москваның Кремль ордузунга чараш концертти кѳрүп, аңгы-аңгы шѳлчүгештерге дыка ажыктыг, солун мастер-класстарны кѳргеш келдивис. «Московская креативная неделя» деп улуг чыышка кириштим. Аңаа кайгамчык угаанныг, алдарлыг кижилерни дыңнаар аас-кежиктиг болдум. Оон бир улуг чедиишкинивис дөрт өөреникчим «Леонардо» Бүгү-россияның чаа чогаадыкчы ажыдыышкыннары болгаш эгелээшкиннери» деп фестивалынга киришкени. Дөртелээн 4 аңгы секцияга алдын медальдарны чаалап алды. Тиилекчилер белеткээни дээш фестивальдың удуртулгазы «Дагдыныкчы башкы» деп хѳрек демдээ-биле шаңнады. Бо-ла бүгү хемчеглерге киржип чоруурумнуң чылдагааны чүдел дизе, уруг бүрүзүнүң сеткилинге, чүрээнге эртемге ынакшылды кыпсып бээринге херек от башкыдан үнер ужурлуг. Башкы боду кыптыгыышкын-биле ажылдавас болза, сеткилинден ажылынга бердинип, үе маңы-биле деңге чорбас болза, хѳѳкүй ажы-тѳлдү ѳѳредип-кижизидери берге. Мен ѳѳреникчилеримге дыка ынак мен, сеткилимден чаптап, чассыдып, иези ышкаш ѳѳредир мен. Ажылымга шынчы, бодумга негелделиг, шыңгыы, шүгүмчүлелди шын билип алыр болгаш эттинип аар, хүн бүрүде чаартылгаже чүткүп, сайзыралдан чыда калбайн, бүгү бодумну ажылымче ѳргүптер башкы бооп турар мен.
– Ѳг-бүлеңерни таныштырып кѳрүңерем.
– Ѳѳм ээзи прокуратура шугумунга ажылдап чораан, ам хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, Кызыл хоорай судунда ажылдай берди. Улуг оглувус ачазының изи-биле прокурор, кеннивис бар, бичии чаптанчыг, чассыг уйнуктуг бис. Уруувус гимназияны алдын медаль-биле, Санкт-Петербургтуң күрүне университедин кызыл диплом-биле дооскаш, Кызыл кожуун чагыргазында экономист кылдыр ажылдап чоруур, хеймер оглувус бо чылын Тываның күрүне лицейин дооскаш, Москваның авиация институдунда (эртем-шинчилел университединде) IT-технология талазында ѳѳренип турар.
– Хостуг үеңер, сонуургалдарыңар дугайын таныштырып кѳрүңерем, башкы.
– Огород тарыырынга ынак мен, чечектер дээрге-ле мээң эң ынак ажылым, чеже-чеже янзызын тарыыр мен. Аян-чорукка кончуг ынак мен. Кижи делегейни дескинип чорааш, чаа чүүлдерни хѳйнү билип алыр. Аян-чорук кылыр акшаны ай санында чыып чоруур чаңчылдыг мен.
– ТШО-га хамаарылгаңар кандыгыл, Айлана Кошкар-ооловна?
– Бо чылын алган 1-ги классчыларым-биле «Орлята России» тѳлевилелче кирип тур бис. Патриоттарны амдан эгелеп белеткээрге эки. ТШО-да киржип турар ада-иелерим бар, үргүлчү харылзажып, деткип чоруур мен. Россия деп улуг чуртувустуң патриот хамаатызы мен, тѳрээн Тывамга дыка ынак мен.
– Башкылар хүнү-биле солун, чымыштыг ажылыңарга ам-даа хөй тиилелгелерни, быжыг кадыкшылды күзедивис.
– Силерге база мени сонуургап, аалчы кылдыр чалааныңарга четтирдим.
Надежда КУУЛАР.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 5