Ак-Хем кадарчыларының Шагаазы

Өг-бүле чылының Шагаазында өскен-төрээн черим Шуй суурга чедип, биче-чаш шаам сактып, ада-иемниң чурттап, мени өстүр азырап, чоннуң чоон, делгем оруунче үндүргени уттундурбас, эргим уям болуп артып калган бажыңчыгажымга чордум. Ол бажыңда менден куду санаарга беш дугаар кыс дуңмамның үш дугаар уруу чурттап орар. Аныяктар эрес-кежээ улус болгаш, бажыңны ийи каъттап улап тургаш делгемчидип, чарашчыдып алган болду.

Шаанда,1955 чылда ачам-биле иелээн кылган кажааларывысты база каш удаа улгаттырып, улапканындан мырыңай таныттынмас апарган болду. Ол үеде ачам устав езугаар, аңаа чагыртып, эвээш мал тудуп чораан. Ачы-уйнук дуңмам биле күдээмниң «Малы бажын ашкан, эъди эгин ашкан» деп улустуң үлегер домаанга дүгжүп турар болду.
Ажы-төлү база өскен, улуг оглу Шойгу ОБЯ талазы-биле тускай ортумак эртемниг, ийиги уруу медицина университединиң доозукчузу, эң бичези Лилиязы 7 класста.

Элээди назынымда удуп өскен өрээлимге уйгум хандыр удуп хондум. Эртенинде суурнуң адаа талазында бүгү суур, адыш таваанда дег, көстүп келир чуңгулаар тейге чаа чылдың саңын салып, чонум-биле чолукшуп, мендилештим. Ол тей кырында суурнуң чону кайгамчык чараш субурганны кылып каан. Ооң чанында хүрээ тудуунуң таваан салгандан бээр элээн үе эрте берген. Үнүп келген Улу чылында ол тудуг шуудай бээринге идегеп артым. Улаштыр Ак-Хем кадарчыларының Шагаазын сонуургап четтивис. Лесная школаны эрткеш, Шуй хемни кешкеш, Барлыкты өрү чоктап, бир шак хире чорааш, Узун-Хыйыг бажында ховар, хоочун сарлыкчы Адыг-оол Салчактың кыштаанга келдивис. Ол чогум кыштаг-даа эвес, чазаг, күзег хонаш чер болду. Сарлыктары Бугаштың тайгаларында, инек, чылгы, шээр малы иштик кыштагларында.

Кижи бажы кизирт, аът бажы козурт болду, оон өске чүнү чугаалаар боор. Аал-коданында машиналарның саны та чеже, ону кым санап турар боор.

Шуй иштиниң, Ак-Хемнерниң хамык кадарчылары Шуй суурдан, Тээлиден, Кызылдан аймак-төрел чон шупту чыылган, кайгамчык солун программалыг Шагаа болду. Спорт болгаш уран чүүлдүң он ажыг хевирлеринге мөөрейлер, маргылдаалар эрттирип, шаңналдарын тыпсып (шаңналдар шыырак), ол хөй кижини шайладып, ойнадып-хөгледип турарын көргеш, кижи кайгап, магадап ханмас Шагаа байырлалы болду.

Ол бүгүнү кижи көрүп-даа четтикпес чорду, мен чүгле тыва хеп көрүлдези деп мөөрейни сонуургап, ооң тиилекчизи Мерген биле Чаяна Хомушкуларның өг-бүлезиниң дугайында демдеглеп алдым. Ол аныяк өг-бүле алды ажы-төлдүг. Улуг оглу Чингис 9 класста, Айсана 5 класс, Айлаң 2 класс, Аяңсуу 1 класс, бичиилери Александра, Ванесса уруглар садында.

Ада-иезинден эгелээш шупту ажы-төлү сезон аайы-биле тоннар, хөйлеңнер, бөрттерни көргүзүп, каттанырын каттанып алган болдулар. Өг-бүлениң баштыңы Мерген Март-оол оглу Хомушку 33 харлыг, киш кежи бөрттүг, хүрең торгу тоннуг, кара-саар кадыг идиктиг, ча-согунун авый-шавый астынган, ёзулуг тыва тоолдар маадыры дег түрлүг эр болду. Ол Чөөн-Хемчикке республика чергелиг ча адыкчыларының маргылдаазынга 5-ки черни ээлээн. Өөнүң ишти Чаяна Мерген-Хереловна Бажың-Алаак уруу, амгы үеде узун шөлээде.

Мерген чон мурнунче үнүп келгеш, Шагааны эрттирип турар кыштаг ээзи Адыг-оол Салчакка ча-согунун тудускаш, адып шенедип, байырлалды ажыдарын диледи. Ол болуушкун улустуң сагыш-хөөнүн көдүрүп, байырлалдың онзагай кезээ болду.

Барлык биле Ак-Хемниң каттышканы Узун-Хыйыгның чывары кижиниң арнын чонуп, шыырныктырып келирге, кырган бодум, шыдашпайн, Шагааның байырлалын ара каггаш чаныпканым арай хомуданчыг-даа болза, сагыш-сеткилим, Өг-бүле чылында хөй ажы-төлдүг Хомушкуларның өг-бүлези-биле танышканымның девии-биле өөрүшкү-маңнайлыг байдал-биле чаныптым.

Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК, ТР-ниң алдарлыг башкызы, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.

“Шын” №15 2024 чылдың февраль 28