Бо ыттың ээзи Ондарга чайын автобуска шал-бул ужурашкан мен. «Кончуг ыдым чок. Алыстым, төрелдерим чораан чүве, машиналыг. Олар аппарды ышкаш. Халап ыт боор, аңнаар деп бодаар чүве ийикпе, машинага олурар дизе, амырай бээр. Ам аңнаар харыым чок. Черлик эник азырап алдым. Хевири аңнап билбес ышкаш» деп чораан чүве. Ооң бодунуң-на төрелдери мында аңнап келгени чугаажок. Мээң чыдым билип каан болгай аан бо.
Ондар-биле аңнап чорааш, бир хүн ачылаан кижи мен: «Ондар, ыдың бөгүн эдертип көрейн. Шуут куруг үнер таан кончуг-дур. Оода чаңгыс-даа болза, дииңден адып ап корейн» деп. Чөпшээрээн кижи. Ынчалза-даа чүгле бежен метр хире черге мени эдерген. Оон ээзинче халып чоруй барган ыт чүве. Кончуг кара сагыштыг ыт деп билген мен. Ам ол-дур, менче чызаалап келген. Мону эдерзимзе, чана бээр мен деп бодаан болгай аан бо.
Ыттың угаанныы ол хире бар-ла болгай. Ак-Төш-биле тыпчы бергенимге хөлчок өөрүп тур мен. Ап чораан ийи кескинди хлевимни каап бердим. Дораан-на сыырыпты. Оон дииңимниң бирээзин соя соккаш, каап бердим. Кончуг сойлууң чиир боор бе, чүгле чыттаар. Дыргактарын кескилеп бердим. Кайырады дайнап чипти.
Ак-Төштүң ачызында амырадым. Дүъшке чедир куруглап келген бодум, дүштен соңгаар чеди дииң өлүрүп алган болбазык мен бе. Кежээликтей одагже каът сирти-биле чанып ора, дыңнаарымга, дөө дөвүн, хем иштинде бир кижи алгырган тур:
– Ак-Төш! Ак-Төш!..
Ак-Төш кулаан сүүрертипкен, ол кижиниң уунче көрүп туру. Халып чоруй баар ирги бе деп бодаан мен. Чок, Ак-Төш ынаар барбады. Мени эдерипти.
Одагга келгеш, дииң эъди биле инек эъдин холуй дүлүп тургаш, вермишель-биле быдаа кылгаш, дөрт буттуг өңнүүмнү чаа-ла чемгердим. Кочалым аксы бар чүве, ооң ийи иштин хала-даа чок чипкен. Оон мээң будум адаанга шиви күдүрээзинге, дораала чыдыпты.
Чаңгыс кижиге каяа-даа чалгааранчыг. Черниң черинге, дүннүң караңгызында оон дора. Дииңнеримни демин-не союп каапкан мен. Ам чүнү канчаар деп. Кылыр чүве чок. Шай аартап, таакпылап каап олур мен. Көрүп олурарымга, Ак-Төштүң уйгузу келиксеп чыдар хире. Карактары бо-ла шимдине бээр, ынчалза-даа дораа-ла көрүп кээр. Чамдыкта харын бажын көдүрүп кээп, ийи кулаан сүүрертипкеш, ыңай-бээр шывараңнап, дыңнаалаар-даа. Бир удаа хеп-хенертен туп-тура халааш, хар-хар ыңай болгаш-даа келди. Чогум ээрбеди. Айыылдыг дайзын келбээн боор. Койгун бе, дилги бе – ол ийиниң кайы бирээзи-ле чораан хире. Оон база-ла демги хевээр, чылангылаштыр дүрүжүп чыдыпты. Ол хиреде удуп чадап чыдыр.
– Уйгуң келбейн-дир бе, Ак-Төш?
Ам мырыңай чугаа билир чүве дег, чугаалажыр сагыштыг мен. Ак-Төштүң ийи караа менде. Оларның кара-кара көстери от чырыынга элээн үр кылаңайнып, шимчеш дивейн чытты. Оон, «ийе, уйгум келбейн-дир» деп бадыткаан дег, карактарын чивеш-чивеш кылза-даа, катап-ла шимдинипти.
Шынап-ла, чугаа билир турган болза, өскен өөнден ыракка, өске кижилер холунга турганының дугайында эвээш эвес солун чүүлдерни чугаалаар-дыр ийин бо.
– Ондар сени канчап садыпты, Ак-Төш?
«Ыы, чүже?» деп ылавылаан дег, боду шимчеш дивезе-даа, ийи караан база-ла менче хере көрүпкен чыдыр. Сактырымга, «ондар» деп сөс ооң мээзинде чык-даа диди ышкаш. Сөстерни шөе аарак, база айтырдым:
– Он-дар, он-дар, аан, сээң ээң, сени канчап садыпты?
Богда-а, ыдым өгдейип туруп келгеш, ийи кулан сүүрертипкеш, ынды-бетин шала ырады хараттынды. Кара думчуунуң танактарын-даа дарбаңнаткылаар. Бүдүү чыт тыртып орар хире. Оон «А, чүже? Ондар че? Кайыл ооң?» деп ылавылаанзыг менче-даа көре-дир.
– Ондар чок, чок – дидим.
Ындыг бе дээнзиг, думчуун буттарының аразынче супкаш, ам-на чык кылдыр удуптайн дээнзиг, дүрүжүп чыдыпты. Ооң соонда, шынап-ла, шимчеш дивейн барды. Ирий берген төштер салгылапкан мен. Чалбыыш салгын аайы-биле каш адыр узун шөйбек кызыл-кызыл дылдар болу берип, ыңай-бээр чылбыңайнып, кайы ырактан бээр чырыдып тур. Чылыы-даа хөлчок. Ак-Төш кышка удур чылыг негейин шагда-ла кедипкен-даа болза, чылыынга таалап чыткан боор. Бодум база ооргалап чыдыптым. Улуг улус коданчы ыт (эки ыт) далдыр удувас, ооң чүрээ кезээде одуг чыдар дижир боор. Ол дээрге эки ыт серемчилелин салбас дээни ол. Бодаарымга, оларның сөзү барымдаалыг. Ак-Төш та улаарап чыдары ол, та дүжеп чыдар ол, өйлеп-өйлеп хөлчок аяар сыыгайнып, ырланып каап чыткан.
Эртенинде дүүнгү черимче барбадым. Та канчаарым ол ийик, Ак-Төштү дестирер бодал сагышка кирип келген. Хамык ужур ооң ачызы-биле хөй дииң өлүрүп алыры-даа эвес, а ытты кээргей бергенимде турган боор. Кижини-даа аал-оранындан чаргаш, өске кижилер аразынга мегелеп аппаргаш, дедир салбастап туруптарга, берге-ле болгай але. Кижи боскунче чем-даа ашпас, уйгу чыдын-даа сагышка кирбес. Ал-ла сагыш аал-чуртта-ла болгай. Ооң ужун аарый-даа берип болур. Ак-Төштүң дөрт сөөк кылдыр арыпканының ужуру-даа ында боор деп билдим.
Салим СҮРҮҢ-ООЛ, Тываның улустуң чогаалчызы.
«Шын» №82 2024 чылдың октябрь 26