АК-ТӨШ

Салим СҮРҮҢ-ООЛ,
Тываның улустуң чогаалчызы

АК-ТӨШ
(Тоожудан үзүндү)

Аяс хүн. Дээр дээрге кырында хар дүшпээн кылама-ла. Сырын-даа чок. Чүгле хөлегелиг черлерде кижи кужаа четпес чоон-чоон пөштер дөзүнде чылбак хар бар. Олардан харын ис-даш көрүп ап болур. Дииң ындыг кончуг ховар эвес, элээн бар, ынчалза-даа кара ыяш- та – күдүрээде. Ынаар-ла, дээр шаары бедип үне берген, шыпшык бажы барза-барза, чүрекке дөмейлешкек мөөрүк бар чүве. Ону долгандыр чүгле пөш. Олче углай ыяштар аралап өскедим.

Ак-Төш мээң соомдан калгып ор. Деңгели багай болгаш, ол дөштү үнеринден халаажырап чор ышкаш. Будук-бадыының чоону-даа хөлчок селбегер пөш адаанда бир дииң күдүрээ чушкуп чыдыр. Ак-Төш ону көрбээн, чүү-даа болза, чыдын эскерип каан боор, чаңгыс «аг!» – диди. Дораан холум-биле имнеп, «сокса, ээрбе» – деп кагдым. Ыдым мээң аайым-биле аксын хаапты. Дииң, ак-кожаалык ышкаш, кожая берген кезек олургаш, катап-ла күзүрээзинче думчуун супту. Дөктүректи өрү бичии чылып алгаш, хол башка чырс-ла кылдым. Дииң кожаш кынгаш, черде тепкиленип чыдыр. Богда-а, ооң ындындан бир дииң үне халааш, пөш унундан халбактанып алган, бистиң талавысче ийи караа дозурара берген көрүп тур. Чырс-ла кылдым. Ында-ла чуглуп батты. Ооң чанында база бир дииң «хор-хор!» дей-дир.

Аң көрүп каанда, канчаар-даа турупкан кижиниң күжү хенертен катап кирип кээр боор чүве. Аңчы ыт база кижи-биле дөмей тур боор. Ак-Төштүң эрези ам хайнып келди. Мени эрте халааш, өлген дииңнерни чүгле чыттагылааш, ында бир пөштү дескиндир маңнааш, ийи катап «аг-аг!» депкеш, пөш бажынче мойнун сунгаш, бажы селбегер, оон чоорту чиңгелеп чоруй барган кудуруун чайып, менче хая көрүп каап тур. Чүдек-даа селбегер пөш. Долгандыр кылаштап-ла тур мен. Чүү-даа көзүлбес. Дөрт чүстүг, театр дураны ап чораан кижи мен. Ооң-биле көөрүмге, чүден дора. Дииңни көрүп чададым. Чадап-чадап кааш, олуруп алдым. Ак-Төш тура халааш, ээрбишаан, пөштүң унун дырбактап-ла эгеледи. Эжен-сүлде, ийи дииң шимчеп үндү. Бирээзин чаңгыс аткаш-ла аптым. Бирээзин кавыыргааш, ийи чазып дүжүрдүм. Оон-даа демги дииң ыяштар дамчааш турупкан. Черле боолатпас. Ам арта дөш өрү.
Ак-Төш-биле иелээ ооң соондан чаржып-ла тур бис. Соомда бөргүм база чыдып калган. Чүктеп чораан рюкзагымны фуфайкам-биле катай база ушта силгип каапкан мен. Ал-бот көк суг. Эгиш тыныжым-даа хөлчок. Черле алдырар хире эвес апар чыдыр. Дииң бир пөштен өске пөшче шураар деп, бүшкүрлүп чыдырда, бастым-на. Дииң-даа, сактырымга, бир ийинче чайлыш дээн ышкаш болган соонда, цирк кижи дег, адаанда будуктардан чоруй туттунуп бады келди.

Тыныш оожургадып, күдүрээге олур мен. Долгандыр көөрүмге, дииңнерниң касканнап каан оңгарлары-ла эңдерик. Бир ындыг оңгарның чанын касканнадым. Шупту он ийи сай тывылган. Ооң ындын база чазарладым. База-ла ындыг. Дииң тоорукту сайлааш, пагынга сыңырар шаа-ла ол турган боор, он-он ийи сайларның аразы он-он беш сантиметр кылдыр хөөп алыр чүве-дир дээрзинге бүзүредим.
Таакпылап чыдыр мен. Ак-Төш ол-бо халып чоруп-ла тургаш, көзүлбейн барган чүве. Бир көөрүмге, улуу дегет ак чүве ызырып алган үнүп ор. Көөрүмге, оозу кулак-калактыг-даа ышкаш. Койгун бе деп бодап, амырап, харын-даа ковайып келдим. Келзе-ле, чүү каткан койгун, мээң бөргүм-дүр ийин моң.

– Четтирдим, Ак-Төш – дээш, бажын суйбадым.
Ак-Төш мойнун черже сунупкаш, кулактарын халбайтып бадырыпкаш, ийи караан чивеңнедип таалап тургаш, хенертен ушта халааш, дедир-ле дешкилээн бызаа дег, чизиредип баткаш, ээре берди. «Дииң!» «Дииң!» Сагышта ол-ла. Салып-ла баттым. Ак-Төш олур. Чанынче чоокшулап олурумда, менче чаңгыс кылчаш кылынгаш, туруп чорупту. Пөш бажынче-даа көрбес, ээрбес-даа. Турган пөштерни көрзүнеримге-даа чүве көзүлбес, хейде-ле ол-бо кылаштап, ээртинип тур мен. Чүү-даа чок. Чүгле ийи кээрген ужуп келгеш, чарыштырып алгыржып орлар. Ак-Төш оларже-даа сагыш салбады, хем куду көрүп алган тур.

– Чүнү ээрдиң, Ак-Төш? – дээш, катап-ла пөштер бажы «шинчип» тур мен. Бир көөрүмге, Ак-Төш бир пөш артында улуг-ла кара чүве ызырып алган, шөйбелеп тур. А ядараан, уштуп октапканым рюкзактыг фуфайкам-дыр ийин моң. Ону ап алзын дээш ынчап турган чүвези-дир. А мен мелегей өскээр угаап.

Ынчап турувуста, дииңнерниң маңнажып көскүлеңнээр өйү – эртенги одар эрткен. Ам демги дег каракка көстүрү чок апарган. Черле чажыт дииң-не болгай. Ону билген чүве дег, ам Ак-Төш шын-на сагыжы-биле ажылдап кирипкен. Мен чүгле ооң командазын дыңнаар апарган мен, кайда ээрер-дир ынаар-ла баар мен. Баарымга, дииң-не хондуруп алган олурар.