Чогаалчы Виктор Сагаан-оолдуң 100 харлаанынга
Эрткен пятницада Бай-Тайга кожууннуң Кара-Хөл сумузунуң Күжүгет Хензиг-оол аттыг чаа Культура бажыңынга чогаалчы Виктор Сагаан-оолдуң 100 харлаанынга тураскааткан «Алашта уран сөс» деп чогаал кежээзи болуп эрткен. Ат-сураглыг чаңгыс чер чурттуунуң юбилейлерин кара-хөлчүлер улуг өөрүшкү-биле беш чыл болгаш-ла демдеглеп чаңчыккан. Кара-Хөл бажы Даштыг-Хөлге чаяаттынып төрүттүнген чогаалчы өскен-төрээн черин чеже чогаалдарында алгап-мактаваан дээр. Ынчангаш чаңгыс чер чурттуунга кара-хөлчүлер чоргаарланып ханмас. 2009 чылда сумуда библиотекага Виктор Сагаан-оолдуң адын тыпсып мөңгежиткен. Ол байырлалга 15 чыл бурунгаар база киржип, «Шын» солуннуң номчукчуларынга ол дугайында сонуургаткан кижи мен. Бо удаада чогаалчының 100 харлаан юбилейинге база киржир аас-кежиктиг болдум.
Чоокта чаа ажыглалче кирген клубка хана-солуннар, стендилер сонуургап турувуста, чон чыглып, зал долдур олурупкан. Кежээниң башкарыкчылары байыр чедирип, аалчыларын таныштырды. Байырлалдың хүндүлүг аалчылары – чогаалчының уруглары Мария Викторовна биле Лариса Викторовна Сагаан-оолдарны, Тываның улустуң чогаалчызы, хоочун журналист Кара-Күске Чоодуну, Тываның чогаалчылар эвилелиниң даргазы Сайлыкмаа Комбуну болгаш аныяк чогаалчылар бөлүүн, кожууннуң культура килдизиниң удуртукчузу Сайын-Белек Күжүгетти, «Мөңгүлек» чечен чогаал каттыжыышкынының хоочуну Светлана Самбый-оолду болгаш өскелерни-даа сумунуң чурттакчылары демниг адыш часкаашкыннары-биле уткуп алды.
К.С. Шойгу аттыг Кара-Хөл ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Чочагай Ивановна чаңгыс чер чурттуу чогаалчының намдар-төөгүзүнүң дугайында солун илеткелди кылды. Тываның күрүне университединиң филология факультедин доозуп тура, В.Б. Сагаан-оолдуң чогаал ажылынга хамаарыштыр диплом ажылын кылганын ол өөрүшкү-биле сактып чугаалады.
Виктор Сагаан-оолдуң чогаадыкчы ажылынга делгем сайгарылгалыг дыңнадыгны Чогаалчылар эвилелиниң даргазы С. Комбу кылды. Кежээниң хүндүлүг аалчылары Мария, Лариса Сагаан-оолдар ачазының дугайында чылыг сактыышкыннары-биле үлешти. Ылаңгыя Лариса Викторовнаның Степан Агбаанович Сарыг-оол дугайында сактып чугаалааны дыка солун болду:
– Бир хүн бажыңывыска чогаалчы Степан Сарыг-оол кирип келген. Өөреникчи кижи болгаш, чогаалчыны дораан танып каапкан мен. Авам, ачам ажылдап чорупкан. Мен бажыңга чааскаан турган мен. Бичии, тар барак чер бажыңга ынчан чурттап турган бис. Каяа удуп, каяа онаалга кылып турарымны сонуургап айтырып шаг болган. Ачамның амыдырап-чурттап олурарын чогаалчы эш-өөрү сонуургап, бажың-балгат-биле хандырар айтырыгны шиитпирлежип турганын сөөлүнде өзүп келгеш билген мен. Степан Агбаанович келген соонда, үр-даа болбаанда, ачам ийи өрээл квартира алган. Дыка-ла амыраан ийик бис – дээрге, залга адыш часкаашкыннары чаңгыланы берди.
Л.В. Сагаан-оол улаштыр ада-иезиниң амыдырал-чуртталгазынга тураскаадып кылган фото-чуруктарны экранга көргүспүшаан, таныштырып, тайылбырлады. Оон Мария биле Ларисаның чашкы шаанда чуруктарын, чогаалчының уйнуктарының, өөнүң иштиниң чуруктарын көрүп, сонуургадывыс. Виктор Сагаан-оолдуң төрел дуңмазы болур угбазын уруглары сураглап чорааш, тып, таныжып алган болду. Мария Соян Аксы-Барлык суурда амыдырап-чурттап чоруур. Акы-чаавазының бажыңынга чурттап, өөренип турганын сактып чугаалады.
Солун сактыышкыннар соонда «Алашта уран сөс» деп шүлүк мөөрейи эгелээн. Аңаа школачылар 3–4 аңгы бөлүкке чарлып киришкен. Анжелина Хомушку, Дарина Хертек, Онзагай Хертек, Аида Салчак, Оюна Малчын-оол, Айыраа Күжүгет олар тиилекчилер болуп, хүндүлел бижиктер болгаш белектер-биле шаңнатты. Улуг улус аразында Кара-Хөл сумузунуң хүндүлүг чурттакчызы Билчинмаа Дупчааевна Хертек чогаалчы өгбезиниң «Даштыг-Хөл» деп шүлүүн сагыш-сеткилиниң ханызындан күүсеткенин магададывыс. Бай-Талдан кара-хөлчүлерге бараан болуп келген Белек Салчактың шүлүктээни шуут кайгамчык, артистерден дудак чок. «Караан базып эртер чүзүл?» деп, чараш утка-шынарлыг шүлүктү башкы Чозармаа Сарыгларның күүсеткени дыка аянныг болду. Адын адаан күүседикчилерим шупту шаңнатты. Чогаалчыга тураскааткан шүлүктерин культураның хоочуннары Роза Донгак, Светлана Самбый-оол күүсеткеш, тускай шаңналдарга төлептиг болдулар. Мөөрейниң киржикчилеринге болгаш аалчыларынга Бай-Тайга кожууннуң алдарлыг артизи Антонина Адыгбай байыр чедирип, тааланчыг ыр-шоору-биле аян тутту. Аалдап келген аныяк чогаалчылар база шүлүк, ырызын бараалгатты.
Күжүгет Хензиг-оол аттыг Кара-Хөлдүң Культура бажыңының директору аалчыларга тыва дылды кадагалап, сайзырадыр, тыва чогаалга ынак болурунга аныяк салгалды кижизидип чорууру дээш өөрүп четтиргенин илередип, тураскаалга белек кылдыр чогаалчының төрээн чери Даштыг-Хөлдүң хоолап каан чараш чуруун сөңнеди. Чогаалчылар мөөрейниң киржикчилеринге хүндүлел бижиктерни болгаш шаңналдарны тывысты. Эртенинде аныяк чогаалчылар Кара-Хөлге, Даштыг-Хөлге чедип, каас-чараш агаар-бойдузунга дыштанып, магадаан. Оларның Кара-Хөлге чогааткан ажылдары удавас көстүп келири чугаажок.
Светлана ДАЧЫН-ХӨӨ.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 2