АЛДАН-МААДЫРЛАРНЫҢ ТУРА ХАЛЫЫШКЫНЫНЫҢ 140 ЧЫЛЫНГА
Степан САРЫГ-ООЛ,Тываның улустуң чогаалчызы
АЛДАН ДУРГУН
(Романдан үзүндү)
АЛДАННАРНЫҢ ЧУРТУ
Хемчик деп сөстү анаа-ла адай кааптарга, кижи сагыжынга шоолуг-ла делгем-чаагай чурумал көзүлбейн эрте хона бээр. Хем болурда артында-ла эргеледип-даа адаан чүве ышкаш бичии хемчигеш — Хемчик деден. А херек кырында Хемчик дээрге:
Ой-ой, оой! «Таңды тос кожуун» девискээринде аттыг-сураглыг эрте бурундан бээр Бег-Хем, Каа-Хем ийи хем каттышкаш Улуг-Хем, харын мырай Эне-Сай дел алдаржаан. Ооң дараазынга кирип сурагжаан алдарлыг хем Хемчик бо чүвен иргин.
Хемчикке эннежир өске ындыг узун, байлак, чараш хемнер ховар!
Тываны даглыг хемнерниң чурту дээри черле таварылга эвес. Танды, Саянның тос чүгүнден чуглуп баткылаан, адап-санап четпес чүс-түмен кандыг-кандыг көрүштүг хемнер чок дээрил. Олар шупту-ла тус-тузунда боду онзагай аажы-чаңныг. А Хемчик оларның кайызынга-даа дөмейлешпес деп болур. Кым кайы хемниң эриинге төрүттүнген, аңаа өскен болдур, аңаа ол ынак, «ава хемим» деп алгап-йөрээп, дагып-байырлап чорааны төөгүден бээр-ле илдең. Бети дээрге: арбан, сумузу, кожууну, албанның, амыдыралдың улуг-биче орук-чирии: ажар арты, кежер кежии; арык, буга-сумуннуң дөзү; сиген-тараазының орну, одар-белчиири дижик. Маңаа дөө-ле Эрзин-Тести, Элегести, Сой-Бүренни адап, болгай-ла. Шак ындыг түмен хемни кым-даа куду көрбес. Ада-өгбезиниң чурту, турлаа, чевээ — өскен хемин кым мактап ырлавазыл?
Ам сураглыг Хемчиивисти чүгүртү-даа бол чуруун эдерти көрүптээли:
Даа, Бээзи ийи кожууннуң шаг шагдан чурттап келген 10–17 одак-суму: аймак-хелбээ, төрел-сады чонунуң чурту-дур. Ол Хемчиктиң үнген бажы Таңды Тывазы-биле Алтайның аразы: дөө-ле Кош-Агаш, Мугурту, Савына сыннары — Хемчик бажы ол. Ол-ла Соңгу Саян, Хан-Дээр, Башкы Таңды сыннарының баштарының уткуй көрүшкен баштарындан чуглуп баткылаан аттыг, ат чок эмге-санчок алгырып-мөөрээн ужарларлыг хемнер чаржып кирген – Хемчик ол.
Соңгу Хан-Дээр – Саян сыннарының мөңге меңгилерден баткан, мырыңай-ла дөө Кара-Хөл, Даштыг-Хөлдерден эге ап баткан Ак, Алаш, Манчүрек, Көшпес, Баян-Кол, Үстүү-Ишкин, Алдыы-Ишкин, Шагбан-Терек, Шанчы-Бажы, Алдыы-Уру, Үстүү-Уру, Шом-Шум, Теректиг дээш баар, аттыг, ат чок хемчигештер чежел!
Узун Хемчиктиң соңгу чүгүнден кирген хемнерже уткуй көрген Таңды сынындан кирген чүгле кол-кол хемнерни адай кааптаалы: Шуй, Барлык, Аянгатылар, Чыргакы, Шеми, Чадаана, Хөндергей...
Даштындан көөрге Саян биле Таңды ийи сын удур-дедир арнын көржүп чеже-даа хүлүмзүржүп олурза, баштары кажан-даа дегжип, ошкажып көрбээн:
Ийи дагның бажы чоок-даа болза дээшпес,
Ийи кижиниң бажы ырак-даа болза дегжир —
дижири ол-ла ыйнаан. А херек кырында ол ийи сындан уткуй баткан түмен хемнер Хемчикке кээп холужуп-куспактажып, агым кадып, күш немежип батканын кым көрбезил. Ол-ол хемнерниң оолдар, кыстары ынакшыжып, ажыл кожуп чурттай бээри олзуг-даа ышкаш.
Ам Таңды, Саянның кудалышкылар дег кезээде көржүп олурар бедиктерин чаңгыс талазындан-даа көрээли:
Хан-Дээр, Бай-Тайга, Кызыл-Тайга, Кошкар-Баштыг, Көк-Кожагар, алды баштыг Кара-Даглар, Үңгүр-Баалык, Кош-Сайыр, Дүүшкүннүг-Сайыр, Курттуг-Хөрек, Бопуктуг-Өдек, Теспек, Ак-Даг, Алдыы, Үстүү Тулаан-Каралар, Шекпээр, Ары-Арга, Казылган дээш улам-на кудулаарга Сүт-Хөлдүң Кызыл-Тайга, Хөр-Тайга, Бора-Тайга дээш шуут кашпал дөвүнү кире бээр
Хемчиктиң унун, эриктерин эдерип чоруур болза, улустуң тывызыында «баалык ажарга-ла, сарыг өдек» деп саргыякты ынча деп тывызыктаары олзуг-даа харын. Каяа-даа баар сен: аал-ла аал, чазаг, күзег, кыштаг, чайлаг, чурт-ла чурт; одар-белчиир, каш чүзүн мал-ла мал. Ооң ээзи кижи-ле кижи! Че, чизе-даңзылыг эвес, аң-мең-даа аймаан санап четпес!
Хемчик уну узун, делгем болурга, ооң барыын талазында чурттап турар бир кожуун (Даа кожуун) Барыын-Хемчик бажы үндүр он суму чөөн талазы Улуг-Хемниң кашпал киир он чеди сумуну – Чөөн-Хемчик кожууну деп шагдан бээр адап келген.
Хемчик унунуң ол-бо талакы сыннарының тоолзуг каазын, байлаан санап, чуруп четпес.
Чүгле унун дургаар чүзүн-баазын оът-ыяш: тал, терек аймаа колдаан шыргай арыглар, ортулуктар-биле хээленип шыптынган ында чүү-даа аң-мең, куш, балык аймаа эгээртинмес оран-на болгай. Көскү шыргайы-биле чүгле хем эриинде чыжыргана, чодураа, долаана, инек-караа, кызыл-кат, көк-кат, киш-кулаа, казылган дээш угдунмас эвиреп төктүп турар. А хемниң бодунуң каракка көстүп чыдар оожум ээт-ээремнерин хараптарга, чүгле кадыргы, бел, мыйыт өөр-өөрү-биле шуужуп ойнап, чемнеп турда — суг хайынганзыг!
Ону көрүп каан чазый, шургумал «аалчы» бүгү Тываны бүдүнге сыырыпсаазы кээп, бодунуң хаан күрүзүнге миннир-билинмес тейлеп, айыткап чедери ол-ла болган.
Бойдус дээрге бойдус-ла болгай. Шагның дөрт эргилдезинде ында кандыг аажы-чаң, баажы, аак-хээк, килең чогул! Хемчиктиң артыы хана-шивээзи: үстүнде адаанывыс сыннар хире-хире килеңнеп, бүгү октаргайга сыңышпастаан кагжыр кара булуттарны дүргектелдир диргеп келген соонда, өршээл чок хат-шуурган силгип, хөрзүннү хоора шаап, сивирип-ле эгелээр. Чүгле довурак-доозун, кургаг ирик, хөрзүнде оът-сиген эвес, арга-ыяш, элезин-кум, үүрмек сай-дашты чажырткайндыр чашканнап, соп-ла эгелээр.
Бойдустуң ол килеңин бир-бир бодаарга, ол-ла чараш-чаагай Хемчик унун дорамчылап, бужартадып, саспа баскан хай-бакты, думаа-ханаа, аш-чутту хары-каржы ёзу-хоойлуну, эрээ-шаажыны кам-хайыра чокка сокпушаан, мырай-ла дөө Моолдуң ховуларын эрттир Орхон, Бээжин чедир ойладыксаанзыг:
«Кым кымны мынчап каш шагда өөдезин өрү көргүспейн, чаа-чалбакка чыгап, ханын төп, оран-чуртун, эдин-малын үп- теп-тонап, албаты чонун тоо-быдарады ойладып, үзе-чара чагырып, аразында чаалаштырып, кода-балгадын өрттедип, үрегдеп турар чүвел.
Ооң экер-эрес оолдар, кыстарының кежин диригге союп, кыры-чодазын сыйып, караан дежип турар чүвел?
Бо-ла ховуларда эмге-санчок базырык-хөөрлерде кымнарны хөмген? Бо хамык даш көжээлер кымнарыл ол?» деп айтырып-даа, ол-ла көжээ тураскаалдарны арыглай чүлгүй шаап-даа турганзыг.
«Боларның үре-садыла- ры — салгакчылары чүге, чүден коргуп мөгеңейнип чоруур чүвел? Оттуп сергеңер! Эжелекчи дайзыннарның чашпаачы дүжүметтеринге эптешпеңер! Чагыртпаңар! Тура халыжыңар! Арыда адааныңар кайыл? Өвүрде өжээниңер кайыл?» деп алгырган-даа ышкаш силгип келир.
Ынчалза-даа «кудай багы арыыр, кижи багы арывас» деп мерген сөс бар. «Кижи багы» дээрге бүгү чон эвес, кижилерниң аразында чамдык шаар, саттыныкчы, мегечи, нүгүлчү, кээргел чок, сагыжы кара кижилер чоруур, оларны сөглээн...
Шак ындыг Хемчик ышкаш чурттуң кижилери база ындыг аажы-чаңныг болбайн аан. Эки кижини улус мактап чугаала- жырда безин: «Төрээн чериниң оъдунда бе, суунда бе? Төрээн иезиниң сүдүнде бе?» дижир ийикпе, «даглыг хем эриинге өскен кижилер алгыржып чугаалажыр» дижири анаа чугаа эвес. Хемчик оглу домак бажы достурбас, аът бажы кактырбас: сумузунга сула чаңнаар, арбанынга арттыр чаңнаар. Алданнарның чурту бо-ла болгай.
"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23
#Шын #Тыва #Чогаал #СтепанСарыгоол #АлданДургун #Роман