Степан САРЫГ-ООЛ,
Тываның улустуң чогаалчызы
АЛДАН ДУРГУН
(Романдан үзүндү)
Хөөкүй «херек- тен» – Хөөгенчик канчаарыл? Боску демин-не дуна берген, човууртап алгырарга, ол үн каяа-даа четпес, бүгү Хемчик, ол-бо улуг сыннар безин чаржынгаш, кулактарын дуй туттунуп, карактарын кара булут, куу туманнар-биле дуй дуглап алган ышкаш ыржым. Чүгле чииртим дыңналыр чүвелер: бодунуң пат-ла кылып билир ажылынга бөгүн «олча» болуп таварышкан Хөөгенчикти ол-бо талазынче арта базып тургаш, улдаан бошканың каккан санында, «ох!» дээн кырган ыт ээрген дег хөрээниң үнү, өл хаактың агаарда «шыйт-шыйт!» кылынган даажы-биле ол кижинин балдырынга «чип-чип!» кылынган чазый дааштары чаржалажып турган. Ооң кадында өгнүң дөрүнде саадаан, өгнүң ажып каан эжиин өттүр көрүп:
– Аха! Аха! Хак-хак! Ам-даа дыңзыт! – деп, бодунуң ужазын олбукка соктап олурар дег белинде үңгүр аксында мургу тарбаган дег кышкызы дыңналып турар.
– О-о! Хайырааты! Бо кижиңерниң үнү чидип, бүгү эът-боду салдынып бады баады. Моораан! Ол хевээр эрте берди бе харын? – деп, эрниң хөрээн базып олурган мөге кара эр ол кижизин салыпкаш, өгде дүжүметче эжик өттүр медээлээн.
Соп турган бошказы ийи кырызы-биле дерин чоттунуп, сиңмирип, сартык дилээн чазый ыт ышкаш:
– Йох! Кызып-ла бараан болдум, аңар! – деп, чырыын чылгангаш, – Ыңай сөөрткеш, хөрээнче сугдан саарып, көрүп олуруңар – деп каан.
Балымай чаңгы:
– Бээр кир! Мону авыт, ма! – дээш, оозунга бир аяк арага сунган. – Көрдүң бе? Черле чалынмас. Сөс-домак чок, алгырып чыдар ол-ла – деп, боду база шаг төнген ышкаш, ийи дашканы улаштыр четтирипкеш, ширээзиниң кырында ужадан бир чалганы аксынче шуудупкаш, ийленип хөлестепкен кегженип чыткан.
Даштын моораан кижини оңгарып суг кудупкаш, манап олурган эрлер өгге дыңналбас кылдыр оожум сымыранчып олурганнар:
– А-ата берге-ле-дир, күжүр эр. Черле чанныр эвес! – деп, мөге кара эр даңзазы-биле чыткан эжинче имнээн.
– Сен бодап көрем: бо чаңгының түлеп дүжүп калбас кудуруу болган бо Чавана бошка черле кээргеп, серт кынныр чүрээ бар эвес! Ол балдырже кагарда, артында-ла ол-ла баштай каккан хаак изин черле чандыр какпас, улдап туруп бээр аан!
– A-а хупура! Ол ону бодаар чүве кайда боор. Өгде чолукче көре-көре, чамдыкта ийи холдаптар, көрбедиң бе?
– Көрбес боор бе? Бо чон чугаалажыры шын: «Чалаңым улус кактырарга, оларның чаннып човууртаарынга хыым ханып, таалаар мен» дээр чүве дижир.
– Кончуг эки сагыштыг улуска кижи кактырарга, чамдыкта хей дааш үндүрүп, агаарга хирт кылып, бир кагарда, оожум дүжүргүлээр-ле болгай.
– Эй, оолдар. Чүнү хүлүргайнып олур силер? Ол чүвеңер оңгарлып келди бе?
– Чок-чок! Бичии-ле чүрээ con, тулуп ыжык караан бир ажыткаш, чүве чугаалаар дээш, чадап кагды. Дылы база аксын долу ыжык. Аксындан хан төктүп чыдар амытан- дыр – деп, мөге кара эр дыңзыг харыылаан.
– Мегеленип чыдыр! Кагарга, дылын боду ызырнып алыр чүве. Сугдан кудуп-кудуп, эккеп чыттырыңар! – деп, эзирик Балымай чаңгы алгырган.
– Че-че, дүрген! Турбас болза, көдүрүп эккеп салы- ңар! – дээш, Чавана бошка сынып салбараан ийи хаакты октагылапкаш, бир бүдүн хаак алгаш меннип эгелээн. Хөөгенчик ам човууртавас-даа, чүгле ыылаар.
– Ыыттавайн-дыр! Чавана! Девин чүнү кылыр сен дижик мен.
Чанагаштааш, бээр эжикче чоок-чоок! – деп, эзирии улгаткан Балымай дөстүнмейн алгырган. – Бээр өгже чоок доңгайты чыттыргаш, тонун бажынче эжиндир, ооргазын чанагаштай тырттыңар. Черле шимчетпейн ыяк базыңар. Мен айтып бээйн! – дээш, өгже кире халаан соонда паш тип турган оттан изиг көстерни бөле кызып алган үндүрүп кээп, чанагаш оорганың дал ортузунче урду-ла! Дириг амытан дывылап, бөрү ызыргаш барган кулун дег киштей-ле берген!
– Дывылатпаңар! Базы- ңар! – деп алгырбышаан, Чавана чоңгу чээрген эккеп, көс кырынга салыптарга, кыва берген!
– Ой-оой! Эве-эве! Авай, ачай! Ха-дуңма, хоор чонум! Хемчиим, Бай-Тайгам! Көрүңер! Тыным өршээңер. Мени өрттедип өлүрдүлер! Ажы-төлүм! Алган кадайым! Кээп көрүңер!
– Э-эй, чалаң! Бошка! Бо кижиниң эът-кежи, чаа өрттенгеш чыды үнүп келди! Мен тудуп, көрүп шыдавас-тыр мен. Фу хайт! – деп, мөге кара эр ийи караа чидий берген дүкпүртүнүп чоруй барган.
– Кончууңарны, дадайым. Мооң алгы-кышкызынга шыдавас-тыр мен. Мээң өөм эжиинге бак кылбаңар! – дээш, чаңгының авазы арыгже маңнап ыңай болган.
Ол аалда кижи артпаан, шупту арыг кирген.
* * *
Ол хүн Балымай чаңгы биле Чавана бошка аъттангаш, аалдарже арагалап шапкылажы берген.
Хөөгенчиктиң өртең, балыг, ам-даа ишти тынныг дириг сегин демги басчып берип турган ийи эр үңгерип алгаш, өөнге кадайы, уруг-дарыынга аппарып берген. Ол бүгүнү дыңнаан чон шупту серт кыннып, олче көрнүп: хөрээнге ханы шыгжаан-даа, «эки» дүжүметтиң арнын база катап ылавылап танаан-даа. Ол дээрге черле чаңгыс таварылга, чаа чүве эвес-даа.
Одучу, аржаан эм билир мерген эш-өөрү Хөөгенчикти өлүмге бербейн экиртип алган. А эрииниң изи-холаңы-ла бүтпээн, өлгүже эдилеп чораан дижир.
Ындыг истер Хемчикте хөй-даа. Ол төөгүнүң херечизи-даа.
"Шын" №27 2023 чылдың апрель 15