Степан САРЫГ-ООЛ,
Тываның улустуң чогаалчызы
– Че, оолдар, Саглының ындында Дүжерлик сыны деп чер бо-ла болгай. Бо сынга дүжүп-бузуп, аъттар-даа дыштандырып алыылыңар, моон бараан-сараан харап, бо чер-чурт-биле таныжып-даа алыылыңар. «Дүжерлик» дээрге «дүжүп» эртер-даа дээн чадавас, бистиң тыва сөзүвүс-ле ышкаш чүл. Бо аныяк оолдар маңаа ийи-чаңгыс чоргулаан-даа болза, бо чер-биле эки танышпас болдур эвеспе – дээш, Самбажык кончуг бедиктиң кырында ол чоок-кавы долгандыр көстүп чыдар каш бөлүк дыттарлыг хая баарынга дүжүп, таалыңын дүжүргеш, аъдын баглай берген. Өөрү ону эдерти дүшкүлээн. Оон бир-ле хөлчок эптиг, оргулааш баштыг хая кырынга барып олургаш:
– Че, олуруңар, кайгалдар, мындыг черде бис дөрт кижи-дир бис: шупту бот-боттарывысче ооргаларывыс көрүнүштүр дөрт ожук даштары дег кылдыр олураалыңар. Кижи бүрү бодунуң угланган уунда чүү-ле көстүп кээрин карак албайн көрүп олура, эш-өөрүнүң чугаазынга киржир ужурлуг эвеспе. Билдинди бе? – деп чугаалаан.
– Ах, шынап-ла, эптиг-дир. Маңаа чүү-даа келзе, көзүлбейн барбас-тыр-ла! – деп, Самдаң магадап таарзынып харыылаан.
– Ча, көрбээни чок, Кожагар! Бо дуңмаларыңга карак чедер черден бээр айтып берип көрем – деп, Шырбан оозунче сөс дамчыткан.
– Оралдажып-ла көрейн. Чамдык хөөрем эрлер: «Ээ, Дүжерлик кырынга үнүп кээрге, бүгү-ле Сорукту-Хаан аймактың девискээри, ана, адыш оюунда чүве дег, бүдүнге көстүп келир оран-на болгай!» дижир. Таанда ындыг чүве каяа турар ийик. Нары-ын! Шынында карак чедер чүве болза, дыка ырактан бээр көстү бээр сын бо. Мынаар, чөөн чүкче көөрге, бо Успа хөлдүң ындыы ужу: Тес-Хемниң кирген аксы, ол-ла бүлүртүң. Өргү, Дус-Даг дам-дум көстүр ол. Моон барыын-мурнуу талада Успаның, барыын ужу дам-дум көстүп чыдар. Каргыраа, Көргүрээ сыннары ол. Ам бо мурнувуста Успа хөлче киргилээн Торгалыг, Улаатай, Хандагайты, Бора-Шай, Саглы-Аксы бо мынчаар Бодаган-Хоолайның беш хилизи (кызыгаары) туруп турар Сагаан-Түнгей дээрзи бо. Дөө мурнувуста эки көзүлбес Улангом хүрээзи ол чыдыр. Сорукту-Хаан аймактың төвү бо чүве-ле дижир: бистиң Даа кожуун маңаа албан өргүүр бир дүп чок aac – улуг-хырын бо боор көрдүңер бе, кончуун!
Ынаар дүжүп өлү бээдиңер халак! Мынаар соңгу-барыын талавыста Каргы, Мөген-Бүрен аксы, соңгу талавыста ат-сураглыг Таңдывыс бисче чылыг баарын-хөрээн дөгеп алган көрүп олурар бо-дур. Барыын, чөөн уштары-даа көзүлбес, дээрде шаштыккан бедик чаагайын көрдүңер бе?
Чалбарааштың, чажыым чажар
Шаараш ыдык Таңдымайны.
Сүзүглээштиң, сүдүм өргүүр
Сүүр ыдык Таңдымайны
дижир ада-өгбеңерниң үе-дүптен алгыш ыры бо. Че, оон-даа хөй сөс чугааның кайызын санап ханар. Моон бурунгаар Улангом: ындынче имиртиңнеп чоруй барган Моол чурту ол-дур.
Кижи чурту кидирээштиг,
Чортуп чадап шошкуңгурлап.
Кижи чеми химирелдиг,
Ижип чадап амзангырлап
деп ырлажыр болгай бис, ындыг але? – дээш, Кожагар хап, даңзазын ушту берген.
– А хупура! Бо хары идегеттер бистиң чуртувусту чортуп эртпейн, чуузага олургаш, кижилерге көдүртүп алгаш, шапсып эртип, бистиң чемивисти арын-нүүр, нары-шээр чокка боскунга тулдур сыырып турда, бисте «Өвүрде өжээнниг, арыда адаанныг бис!» дээш, үзе сывыргылай бээр эрлер бар-ла... Ол-ла! – деп, Кожагар хамык хили-кызыгаарны өттүр көрүптер дээнзиг, эзир дег карактарының, оду хып харагылаан.
– Че, кайгал, Кожагар, маңаа бир удаа канчап-канчап холга кирип, изиг хан аартааныңны кажан каяа тоожуп бээр сен, моң?
– Ийе-ийе! Акым, хөөрей кааптар сен бе? – деп, бирээзи дилээн.
– Эмин эрттир серемчи чок боорга, чүү болурун утпайн чоруурга, кажарал болур-ла болгай – деп, Самбажык дилээн.
– О, ол-даа мырай тоол чүве боор. Ону мен бо дүне бузуп хонар черивиске хөөреп берейн. Ам харын, Самба акый, силер ам даарта дүне канчаар-канчаар хап киргеш, демги баар дээн черивисче канчаар баар бис, ол дугайын чугаалап көрүңер. Бир эвес чылгычылар эскерип каап, сүрер, тудар, улуг шимээн үнген дижик, канчаар дезер, бир эживис ондагай бооп холга кирген дижик, канчап чарып алыр, кайнаар дезер бис? Бир эвес чугаалашканывыс ёзугаар чүк быдарадыр шапкылапкан дижик бис, катап каяа ужуражып алыр бис, ону маңаа дугуржуп алыылы. Силер сүмелеп көрүңер – деп, Самба акыйдан Комбулдай дилээн.
– Чүү-даа болза шупту дем-биле шимченир. Шыырак-ла коданны көрүп алгаш, чүнү мурнай ол чылгының ээлерин, ында аалда арткан аът-хөлдүң санын билип, оларны өртег, кижен, багдан салып чадагладыр. Ол малды кадарган чылгычыларның санын билип алыр. Ол малдың кодандан ырак, чоогун билип алгаш, ылап-ла алырын бодап, мөөңү-биле кирер.
– Ча, кайгалдар, дөрт чүгүңерни-даа билип алыңар; кижи чурту, хары чон деп чүве бо-дур. Ам моон эгелээш-ле кижиге-ле ужуражыр силер, дылы өске: даштындан топтап кээр болза, арын-шырайы, идик-хеви, эзер-чонаа-даа база-ла бистен арай-ла өскези илдең. Эки чүве эскербес кижи болза танывас: тыва кижи-ле ышкаш болур. Менди айтырып чугаалап келзе-ле, моол болур ышкажыгай. Че, силер моолдап билбес болурдан башка бо мынчаар чоргулаан эрлер-ле болгай силер але? – деп, Комбулдай аныяк өөрүнче көрген.
– О-о! Мен маңаа чаңгыс-ла катап чораан мен, акыларым. Ол чоруурда, артында-ла дүне келгеш, ол дүне-ле дедир ээпкеш, даң бажында бо Саглы бажы – Таңды чуртувуска кээп, бир бедикке бузуп хонган бис. Кады чораан эжим кончуг чер билир. Моол кижи-биле ужуражып, арын көржүр хамаанчок, ырактан бараанын-даа көрбээн мен – деп, Сегбе шынын чугаалаан.
– Ол-дур харын. Бис ам-даа болза дөрбет кижи арны көрүп, ужуражыр дээш келбээн бис. Кымга-даа көзүлбейн, хат-салгын ышкаш чиик-кашпагай, дааш-шимээн чокка олчалыг-ла черниң кыры-биле эвес, чер алды-биле чораан ышкаш чоруур бис. Бо-дур бо, Комбулдай акыңар. Моолдаза моолдаар, бо черни дөгере билир. Мооң тыныжының аайы-биле чоруур бис. Ам аъттар дыштандырып, бир суглуг-даа, эң чажыт черге бузуп хонуп, кайыын, кайнаар, кажан чылбыртып кирерин ыяк дугуржуп алыр бис. Ам бисти баштап сургаар хартаачывыс-даа бо. Мооң солун чугаа-соодун-даа, арга-сүмезин-даа дыңнаалы. Бо черниң бир ажыт бетинче арай эртежик шымны хона берээлиңер, че – дээш, Самбажык тура халааш, аъдынче базыпкан.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №33 2023 чылдың май 6