Мурнакчы малчыннарны алгап-мактап, хүндүткеп шаңнаары – Наадым байырлалының эң-не кол кезээ. Байырлалдың бир дугаар хүнүнде Тываның Чазак бажыңынга мал ажыл-агыйын сайзырадырынга үлүг-хуузун киирген ажылдакчыларга, хөй мал-маганны азырап өстүрген малчыннарга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тес-Хем кожууннуң Ак-Эрик сумузунуң көдээ ажыл-агыйының хоочуну, салгал дамчаан чылгычы Ногаан-оол Соян база ол хүн күрүне шаңналынга төлептиг болган. Хоочун чылгычыга ажыл-агыйын хөгжүдеринге киирген үлүү болгаш хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш «Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы» деп хүндүлүг атты Тываның Баштыңы тывыскан.
Шаңнал алыр ёзулалга Ногаан-оол Сувакович өөнүң ишти Айлаңмаа Дадар-ооловна-биле келгеннер. Олар кайызы-даа салгал дамчаан малчыннар.
«Бүгү назынымда чылгычылап келдим, кылып-ла чоруур ажылым бо. Чайлаавыс Тес-Хемниң улуг арт кырында. Бо чылын дендии эки, онча-менди кыштаан бис, чай база мал-маганга эки бооп тур. Эрткен чылын белеткеп алган сигенивис ам-даа бар. Ам мал чеми белеткеп эгелээр бис. Чазак ажылывысты үнелеп шаңнаанынга өөрүп тур бис» — деп, Ногаан-оол Сувакович бодун таныштырды. Хоочун чылгычының биче сеткилдиин, бичии-даа мактанмас, хөй сөс чок ёзулуг тыва эр кижиниң бүдүжү ында деп көрдүм.
Чылгычының өөнүң ишти Айлаңмаа Дадар-ооловна чугаа-домаа чечен-мерген, ёзулуг-ла эрес-кашпагай малчын ие болду.
«Өөм ээзи 16 харлыындан-на чылгы малдап эгелээн. Бир дугаарында Мөңгүн-Тайгадан эккелген чылгыны 16 харлыг турда малдадып каан. Оон Нарындан эккелген 100 баш бе малдааш, улаштыр шериг чораан. Шериглээш келгеш, совхозтуң чылгызын хүлээнип алган. 1987 чылда ол малын 580 баш чедир өстүрген. ССРЭ үези, совхоз дүжерге чедир малдаан. 1996 чылда 200 ажыг чылгыны хүлээдип берипкен. Ам бо хүнге чедир хуу малывысты малдап олурар бис» — деп, ол чугаалады.
Айлаңмаа Дадар-ооловна ажыл-ижин таныштырып тура, мал-маганга ынаан, ону азырап өстүрерге ажыктыын база тайылбырлады: «Чогум мал деп чүве дириг акша деп бодаар чордум. Бо чуртталгавыста күрүнеден деткимче-даа, банкылардан чээли-даа ап көрбейн чурттап келдивис. Үш ажы-төлдүг бис. Улуг уруум Иркутскунуң эрге-хоойлу академиязын доозуп алгаш, ам Эрзинде судьяның дузалакчызы болуп ажылдап тур. Өөредилгезин төлевирлиг өөредип алган бис, мал-маганывыс ачызында. Бичии уруувус Кызылдың медицина колледжин база төлевирлиг доосту. Оглувус бо чылын Кызылдың экономика болгаш эрге-хоойлу техникумун дооскаш, улаштыр ТывКу-нуң юрист салбырынче кирер. Малдың ачы-дузазы-биле ажы-төлүвүстү эртем-билигге чедирип алдывыс.
Ол ышкаш малывыстың ачызында үш ажы-төлүвүстүң үжелдирзинге найысылалда бир өрээл квартираларны садып бердивис. Банкылардан чээли албайн, чүгле бодувустуң өстүрүп алган малывыстан кирген орулгавыс-биле сатканывыс ол. Чижээ, башкы азы күрүне-даа ажылдакчызы кижи үш квартира садып алыры бо чуртталгада берге-ле боор. Бис ийи ашак-кадай пенсиявыс-биле канчап бажың-балгат садып алыр турган бис. Ынчангаш аныяк-өскеннерге чугаалаксап каар чүвем, малдан-на халбактанып чоруур болза, ажырбас.
Кончуг чараш байырлал болду, өөм ээзи улуг шаңналды алды. Шынап-ла, кижиниң кылып каан ажылы элеп читпес алдар-дыр деп чүүлдү Чазак бажыңының хуралдаар залынга магадап көрүп олурдум. Ынчангаш Тываның Чазаанга, күрүнемге, чонумга четтиргенимни илередир-дир мен».
Алдынай АРАКЧАА.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24