Чаш кижиниң аарыын тодарадып, ону эмнээри улуг кижиге бодаарга, ылгалдыг. Шак ындыг ажылды педиатрлар болгаш өске-даа тускай мергежилдиг эмчилер кылып чорудар. Оларның иштинде бичии уруглар хирургу база онза черни ээлеп турар. Бистиң республикавыста база оларның бары өөрүнчүг. Олар бичии болгаш элээди уругларның кемдээшкиннерин база аарыгларын эмнеп турар. Чүгле кезиишкин кылыр эвес, а чаш уругнуң өзүлдезинде озалдап азы чедир сайзыравайн турар чүүлдерни база тодарадыр.
Республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң уруглар хирургиязының кезер эмчизи Чойгана Дамбаевна Саая эмнелге шугумунда 34 чыл, а уруглар хирургиязында 22 чыл ажылдап чоруур арга-дуржулгазы улуг эмчи.
Херелмаа Янчыповна, Дамба Соянович Хорлууларның хөй ажы-төлдүг өг-бүлезинге төрүттүнген. Бичиизинде шагдаа, бухгалтер азы эмчи болуксаар турган. Терапевт чаавазының бажыңынга баргаш, ойнаар-кыстар сыкыртып, эмнеп ойнаар турганын ол амдыгаа чедир сактып чугаалаар. Кажан ол школаны дооскаш, физика-математика талазынче дужаарга, болдунмайн баарга, ооң кады төрээн угбазы бодунуң ажылдап чоруур угланыышкынының аайы-биле дараазында чылга чедир санитарка болуп ажылдаарын сүмелээн.
Эрзин кожууннуң эмнелгезинге санитаркалап ажылдай бергеш, ол-ла хевээр эмнелге ажылдакчызының ажылын сонуургап, улаштыр ол талазы-биле эртем чедип алыр күзелдиг апарган.
Кажан ол Красноярск хоорайның эмчи училищезинге өөренип тургаш, өөредилгези-биле чергелештир ук хоорайга база-ла санитаркалап ажылдап турган. Ынчан-на ол кезер эмчиниң ажылын сонуургап, эмнелге шугумунга баштайгы базымнарын хирургия салбырынга эгелээн. Училищени дооскаш, Эрзин кожууннуң төп эмнелгезинге баштай халдавырлыг аарыглар, оон хирургия салбырынга ажылдаан. Ооң соонда Кемерово хоорайның Медицина академиязынга дээди эртемни чедип, улаштыр-ла интернатураны республика эмнелгезиниң хирургия салбырынга доозуп алган.
ДАГДЫНЫКЧЫЗЫНГА ЧОРГААРЛАНЫР
Аңаа канчаар кезиишкин кылырын көрүп, хирург эмчиниң баштайгы базымнарын эгелеп чорда, Тываның улустуң эмчизи, Россия Федерациязының алдарлыг эмчизи Наталья Вениаминовна Беспалова Уругларның хирургия салбырынга ажылдаарынче чалап, чаа доозуп келген эмчини өөредип эгелээн. Оон бээр амгы үеге чедир ында 22 чыл ажылдап турар.
“Уругларның хирургия салбырынга арга-дуржулгазын берип, уштап-баштап каан дагдыныкчым Наталья Беспалова консультация-даа бээрде, өске эмнелгелер-даа баарда, берге уруглар-даа көөрде, үргүлчү эдертип, айтып, өөредип чораан. Ооң уруглар-биле чугаалажыры безин эптиг, чугаазы үнмээн чаштарның канчаар аакталып турарындан, ниити байдалындан чүзү канчап барганын билип каар” – деп, Чойгана Саая бодунуң дагдыныкчызының дугайында улуг чоргаарал-биле чугаалаан.
Улуг кижиге бодаарга, чаш кижиге кезиишкин кылып эмнээри амыр эвес дээрзин ол тайылбырлаан. Бичии кижиниң органнары чымчак, чуга болгаш, скальпель-биле кезер күжүн таарыштырып алыр. Анатомия талазы-биле улуг-даа, бичии-даа кижиниң органнары дөмей-даа болза, чаш кижиге кезиишкин кылырда, сагыыр дүрүмнер-ле хөй.
“Улуг кижиге бодаарга, чаш кижиге кезиишкин кылгаш, улуг сорбу арттырбас дээш дендии кызар бис. Улуг улус хирургтары бисти көргеш, ындыг бичии черде чүнү көрүп турар силер дээш, кайгаар. Чаш кижиниң кежин камныг кылдыр кезерин кызыдыңар деп, Наталья Вениаминовна үргүлчү чагыыр турган” – деп, чаштар хирургу ажылының онзагайлары-биле таныштырган.
УРУГЛАРНЫҢ ХИРУРГИЯ САЛБЫРЫН АҢГЫЛААН
Бичии уругларның хирургия салбырын аңгылап каанының чылдагаанын ол мынчаар чугаалаар. Медицина эки сайзыраваан үеде бичии-даа, улуг-даа улуска ниити хирургия салбыры ажылдап турган. Бичии улуска дуза кадып шыдавайн барганындан хөй-ле чаштар амы-тынындан чарлып турганы харааданчыг. Ол үениң эмчилери бичии кижини база кезип эмнеп болур, улуг кижилерге деңнээрге, ылгалдыын билгеш, бичии уруглар кезер салбырны аңгылаар дугайында бодалга келген. Медицина чоорту сайзыраанындан ХIХ вектиң эгезинде уругларның хирургия салбырын аңгылаан.
Хирург эмчи кезип эмнээринден аңгыда, бертинген таварылгаларда, чаш уруг төрүмелинден кемниг болганда ада-иелерге сүмени кадып, массажтаарын безин айтып бээр.
Кайы-даа үеде ишти дүжүк (пупочная грыжа) уруглар бо-ла төрүттүнер дээрзин ол чугаалаан. Ынчан хирург эмчи чаш уругнуң иштин канчаар массажтаарын, сула-шимчээшкин кылырын, доңгайты чыттырарын айтып бээр. Чаш кижиниң хинни достайып келириниң чылдагааны – хирин дужунда сиирленчек чери чедир быжыкпаан болганындан шаараш болур. Шөйүндүнүң достайып үнүп келген чери улуг болур болза, кезиишкин чокка, массаж дузазы-биле эмнеп болур. Кажан ол бичии болурга, шөйүндүнү кызарга, чаш уруг соксаал чок ыглап-ла турар таварылгада дүргени-биле кезер. Ындыг таварылгада дүрген дуза катпас болза, шөйүндүлер карарып, улуг кезиишкин эртер апаар.
АНАЛИЗ ДУЖААРЫ ЧУГУЛА
Кандыг-даа таварылгада кезиишкин эртер мурнунда эмчиниң бижип бергени анализтерин албан дужаап алыры чугула. Чамдык таварылгаларда ада-иелер ону билбейн баары харааданчыг. Кезиишкин мурнунда уруг кадык болуру чугула. Бичии-даа респираторлуг аарыглар демдектери, думаа, чөдүл бар болза, ол кезиишкин үезинде улуг айыылды тургузар. Бичии кижини думчук таварыштыр билинместедип алгаш, кезиишкин кылыр болганда, думаа-чараа хөрекче киргеш, ханылааш, дегдирип болур. Хан дамчыштыр тараар аарыглар көвүдээнинден гепатит, ВИЧ бар-чогун илередип, чурум ёзугаар аарыгларга удур кажан, кандыг тарылга алганын тодарадып алыры чугула. Улаанот база полиомиелитке удур тарылга алган соонда, 60 хонук эртерин албан манаары негеттинип турар.
Дегдирген азы кадагалаан таварылгада бичии кижиниң кежиниң адаанда чаглары кызыгаар чок көвүдеп чоруй баар болганда, ириң аңаа дүрген тараар. Ооң уламындан чаш уругнуң байдалы дораан берге чадага келир ужуру ол. Улуг кижиниң сиирлери, шандыр эъттери, чаглары шагда-ла аңгыланы берген болур.
Эмчиниң арга-дуржулгазы улуг болганындан ооң чонга чедириксээн үзел-бодалы санап четпес. Хирург дээрге-ле чүгле кезиишкин-биле кызыгаарланмаан, кезиишкин кылыр чадазынга чедирбейн, аарыгны баш удур эмнеп, профилактиктиг дүрүмнерни сагыыры чугула дээрзин Чойгана Саая демдеглээн: “Кижиниң кадыкшылы хөй кезиинде шын чемненилгеден болгаш доктаамал шимчээшкинден кончуг хамааржыр. Аңгы-аңгы органнарда даштарның тыптып келири база-ла шын эвес чемненилгениң уржуу. Кижи шын чемненип, үргүлчү шимченип-ле чоруур болза, кезип эмнедир чадага белен-селен келбес”.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №16 2024 чылдың март 2