Тыва альпинистер командазы 2008-2012 чылдарда Чер бөмбүрзээниң 7 диптериниң кижи чурттап турар 6 диптеринге четкен. Чүгле кижи доктаамал чурттавайн, түр када эртемденнер чурттап, ажылдап турар чедиги дип – Антарктидага барбаан. Өске черге, оранга барган кандыг-даа кижи бир дугаарында ол оранның чурттап турар кижилерин ала-чайгаар сонуургаар болгай. Кандыг улус чүвел, оларның езу-чаңчылы кандыгыл, ажыл-агыйы кандыгыл, амыдыралы сайзыралдыг бе, азы хожудаңгай бе? дээн айтырыглар башка чүдүрлү бээр. Ынчангаш мээң удуртуп турганым чер-делегейниң 6 дивиниң эң бедик дагларынга четкеш, Тываның тугун аңаа киискидип, Тываның адыш ишти довураан арттырган экспедициялар үезинде ында чурттап турар чоннарның дугайында көрген-билгенимни номчукчуларга сонуургадып көрейн.
Мурнуу Америка. Анды даглары, Аргентина.
Бистер бо оранга 2009 чылдың февраль төнчүзүнде ужуп чеде бердивис. Аргентина күрүнези Мурнуу полушариеде болганда, бисте кыш айы, а оларда чай. Дорту-биле алырга, Аргентина экваторга чоок болгаш, ында доктаамал чай. Аңаа бис, Тывага деңнээрге, куду баштанып алган кылаштап турдувус.
Мурнуу, Соңгу-даа Америкаларның үндезин чурттакчылары индейлер болгай. Индейлер кайыын келгенил? Бо айтырыгны бир дугаарында даштыкы генетик-эртемденнер тодаратканнар, олар Енисей хемниң бажындан келген болганнар. Бо барымдааны дараазында Россия эртемденнери база бадыткаан. 15 муң чыл бурунгаар Енисей бажынга чурттап чораан чон чадаг чоруткаш, амгы Берингов өдүү чок, Азия-биле Соңгу Америка тудуш турда, ынаар чеде бергеш, турумчуп чурттай бергеннер. Бүдүн 1 муң чылдар дургузунда олар улам ханы ырап чорза-чорза, Мурнуу Американы база бүрүнү-биле бүргей апканнар.
Американы европейжилерден Колумб ажыткан соонда, эжелел эгелээн. 15-16 вектерде испаннар Мурнуу Американы бүрүнү-биле эжелеп алган. Европадан испаннар, французтар, итальяннар, немецтер дээш хөй чоннар бо байлак, магалыг оранче көжүп келгеш, тус черниң индейлери-биле хайнакташкан – метистер апарган. Арыг индейлер мында эвээш, бистиң таваржып турарывыс индейлер колдуу Перу, Боливия, Экватордан келген бооп турар. Индейлерни испаннар эжелел соонда кырып каапкан, чүгле 400 муң хире тус черниң индейлери арткан. Бо дугайында гидивис — орус омак-сөөк Виктория Корко Аргентинаның найысылалы Буэнос-Айрес хоорайга тайылбырлап берип турду. Буэнос-Айрес делегейниң 10 эң улуг хоорайларынга хамааржыр. Чижек-биле алыр болза, Москваны бо хоорайга деңнээрге, дуу Туран, Чадаана ышкаш бичии.
Аргентина күрүнези бодун бүрүнү-биле хандыртынып турар: автомашиналарны, корабльдерни, самолеттарны бүдүрүп турар, нефть, газы-даа бар. Ол кыш чок оранда болганда, ногаа-чимис, тараа дүжүдүн чылда үш катап ажаап ап турар. Аргентина – картофельдиң тывылган ораны. Делегейде бо күрүнениң алдаржаан адыры – бода мал-биле, мрамор хевирлиг, чугажак чагдан бүткен тиглерлиг мал эъди-биле. Бода мал талазы-биле ол чүгле Бразилияга четпейн турар, ооң саны 54 млн., хою 20 млн. Делегейниң 30 хуузун бода эъди-биле хандырып турар күрүне болду. Эъткир породаның кара чүзүннүг инектерин бис чүгле ырактан көөр аргалыг болдувус. Мал тудуп турар аргентин фермерлер сиген-ширбиил-даа белеткеп турбас. Оларның бода мал азыраар аргазы мындыг.
Фермерлер инек-молдургазын решетка кажаа иштинге одарладыр. Бир кезек черниң оъдун мал оъттап кааптарга, ол кажааны бурунгаар чылдырыптар. А оъттап каапкан черни са базар мал-даа чок, ынчангаш оът-сиген кончуг дүрген өзер. Инектер оъттаар решетка кажаазы бурунгаарлап бар-ла чыдар, а соонда калган ээн черде оът-сиген четчир кылдыр үнүп кээрге, ам база катап аңаа одарладып эгелээрлер.
Мендоза хоорайның супермаркединге баарывыска, бода эъдин холодильникке доңурбас чорду. Бир болза чаа соккан бода эъди, чок болза хеңмелээн эът бар болду. Ынчан Кызылга инек эъди 150 руб турда, ында 100 руб чорду. Аргентиннер малын шарыжык, молдурга турда согар улус чүве-дир. Мраморлуг бода эъдин садып, хайындырып чип көрдүвүс. Ол эъттиң сүүзүнү бистиң хой эъди-биле дөмей-дир деп деңнедим. Чиңгине аргентин езу-биле эътти хайындырбайн, шиштеп чиир болган улус-тур. Молдургаларны, шарыжыктарны соккаш, ишти-хырнын уштуп каапкаш, ол мөчүлерни улуг одаг кыдыынга сүвүрертип каан өргеннерге адаандан өрү кедириптер. Улуг одаг долгандыр дөрт-даа бода эъдин шиш өргеннерге кедириптерлер. Ол бүдүн мөчүлерни оттуң, одагның изиг чалынынга быжырары ол. Эът быжырган кижи хире-хире болгаш хөнекте дустуг сугну үстүнден кудуп каап, ол мөчүлерниң бышканын көрүп, долгап каап турар. Шак ынчаар шиштээн эъттиң сүүзүнүн чугаалап канчаар. Бис, тывалар, база ындыг турбадывыс бе. «Дүлген эъттен артык эки, шиштээн эъттен чиген болза, дүгдээн кыстан артык шынчы…» деп кожумактап-даа турдувус чоп.
Бис Мендоза хоорайга «Ажык Серээ» деп ресторанга чемнендивис. Кирген кижи бүрүзү 300 хире рубльду баш удур төлеп каар. Че, оон хүнзедир-даа болза чемненип болур. Ында салаттар, бир дугаар, ийи дугаар 20-30 хире янзы, ооң кадында хөй санныг суксуннар, кызыл-арагалар, мороженоелер. Мында ресторан ортузунда отка аргентин езу-биле эътти быжырып турар болду. Бис от чалынынга быжырган хураган эъдин амданнанып чидивис-даа. Ижин-хырынны, шөйүндүде куткан ханны-даа ынчаар быжырдылар.
Аргентиннерниң база бир сурагжаан чүвези – чылгы малды ажыглаары. Бо даглыг оранга таарыштыр олар испан «андалузия» породазының малындан «креол» породазы үндүрүп алган улус-тур. Ийиде, аът-биле элчиген хайнаа – мулдарны үндүрүп алган. Делегейде эң улуг аът Аргентинада, ооң хендирбеге чедир бедии 2 м 13 см, деңзизи 1 тонна 300 кг. Эң бичии 40 см аът база мында. Креол породазы делегейде эң шыдамык чылгы мал деп санадыр. Аргентиннер ол малдың шыдамыын шынзыдары-биле, бир катап Анды-Кордильер таварты Мурнуу Америкадан Соңгу Американың Нью-Йорк четкеш, дедир 2 чыл болганда ол-ла малдары-биле чанып келгеннер. Мында аъттыг хөккей ойнаар, ону «аът полозу» дээр. Ийи команда аъттарлыг, клюшка ышкаш херекселдиг, мячикти хаалгаже киир кагар. Аът полозунга кончуг шимченгир, шыдамык, чүгүрүк креол породазы тааржыр бооп турар.
Ам мулдар дугайында. Бо чылгы малды бис Аконкагуа (6962 м) шыпшыынче баар кокпага көрүп таныштывыс. Аргентинада даглыг хемнер баштарынче, бис дег, машина оруу үндүрбес улус-тур. Төрээн чериниң бойдузун камгалаары ол. Хемнер баштарынче туристерниң, альпинистерниң бүгү чүъгүн мулдар-биле дажыыр. Мул деп амытан элчигенниң мөге-шыыраан, аъттың бедик дурт-сынын алган чорду. Ынчалза-даа бистиң тыва аъттан бедивес, хаайы, кулактары элчигензиг. Чүък чүдүрүп турда, 2 аъттың чүъгүн аартыктавас-даа. Аргентинада чылгычыларны «гаучо» дээр. Шаанда чылгы мал тудар, азыраар «гаучо» деп индей аймак турган чүве-дир. А оларны эжелекчи испаннар чаңгыс-даа кижи чок кылдыр кырып каапканнар. Ынчалза-даа «гаучо» деп сөс артып калган, амгы үеде чылгылыг улусту ынчаар адай берген.
«Конфлюэнция» деп бирги лагерге мулдарның дериин өөренип көрдүм. Кара, бора, доруг, шилги чүзүннүг чүък дажыыр мулдарның бажында хендир чуларларлыг, ооргазында кылын чонактыг, хөмүн союп каапкан шериг эзер дег, ийи колуннуг аргентин эзер -- ыңгыржак ол. Ол ыңгыржакта ийи талазында шимчеп турар демир, салаа дег чиңге чалгыннар бар. Улуг чүък чүдүрерде чалгыннарны хериптер, чүък чокта өрү көдүргеш, баглап аар. Чүък дажыыр мулдар эмдиксимээр, ынчангаш гаучолар чүък быжыглаарда, олары ызыра бербези-биле көк, хүрең кылын аржыылдар-биле мулдарның караан дуглай, бажын шарып аарлар. Аргентина мал-биле бай болганда, алгы-кеш-ле мында. Кижи мунар мулдарның баг-манчаан канчаар ону, узун-тын безин салаа хире чоон баг чорду. Эзер кырынга албан-биле эттеп каан хой кежи чадып алыр, ону колуннап каан болур. Ийи дугаар лагерь чедерде мээң мунуп алганым мулда эзер кырында 3 эттеп каан хой кежи бар болду, диван кырында-биле дөмей-ле сен. Эзеңгилер баштарында идик бажы ышкаш хөм кедирип каан, буттарың ынаар суп аар сен. Ынчангаш кижи эзеңгиге ызыртынар дээр ужур-даа чок. Мулдарның маңының ылгыны-даа кончуг. Долгандыр харлыг дагларлыг кашпал иштинге мулдар мунуп алгаш, ала-чайгаар: «Октаргайның ужун-кыдыын он-на карыш дээр кулун, делегейниң ужун-кыдыын тевер-карыш дээр кулун» — деп, кижи кожумактай бээр чүве болду. Мулдар 4000 м ажыг бедикте одуругларга чоруп өөренгенин канчаар ону, кадыр одуругларга кылаш безин билбес, шошкуп, челип чоруур.
Ам гаучолар дугайында
Чылгы малдыг аргентин эрлер шупту шилгедек дурт-сынныг. Идик-хеви туристерзиг, альпинистерзиг: курткаларлыг, арыннарын дуглап аар аржыылдарлыг, чодаларында альпинистерниң «фонарь» дээр гетралыг, дагга кылаштаар идиктерлиг, баштарында берет азы бейсболка бөрттерлиг. Чүъгүн дажыдып ап турган альпинистер хевин боларга белекке арттырып берген хевирлиг. Гаучо бүрүзү белинде улуг, кылын херээжен улус аржыылдарын шарып алган боор чорду. Эмдик мулдарга чүък чүдүрерде, оларның караан дуглай шарып аарда ажыглаар. Бир гаучо 10 хире аъттар, мулдарны сүрүп алган боор. Оларның акша ажылдап аар чаңгыс аргазы бо – делегей аян-чорукчуларының, турисчи фирмаларның аъш-чемин, идик-хевин, дериг-херекселин аай-дедир чедирип бээр. Бис 3 шак иштинде ийиги лагерьге чедир мулдар мундувус. Бир кижи 200 доллар, азы 14 муң ажыг рубльди төледивис. Гаучоларның малдарын сүрери тываларзыг болду: «аай-хоой!» дээн алгы-кышкылыг сыгыргылаар. Олар кымчы ажыглавас улус-тур. Идиктериниң ээжээнде шпора деп тырыкыланып турар шиш баштыг демирлиг, оларны малдың ийи быктынче кадаптар. Аргамчызын «лассо» деп адаар, ону соңгу дергиде дергилеп алган болур. Ол лассо – дөрт-буттай өрүп каан баг чорду. Дээги шуут элдептиг. Мен бир лассону Тываже садып эккээр-дир деп бодааш, тудуп көөрүмге, дүрүүнүң улуу, кадыы-даа кончуг – рюкзакка канчаар-даа эптешпес. Өртээ чер албас – 60 доллар, ынчангы 1800 руб.
Бедик дагларга чедерде, көдээ суурларны таварыыр болгай. Чылгы мал кайда-даа эңдерик болганын көрүп чор бис. Оларны чүгле эзертеп мунар эвес, чүък дажыырынга кончуг делгереңгей ажыглаары бисти кайгадыпкан. Кырывыста вертолет троста чүъктү азып алган дажып-даа турар чүве болза, ыңгыржактыг муң-муң чылгы мал хемнер баштарынче янзы-бүрү чүъктерни чедирип турар. Чарыгдал шуут чок: бензин, солярка, септээр артык кезек дээр эвес. Мулдар, аъттар оъттап аарга, катап-ла күш-шыдалы кирип кээр болгай.
1920-30 чылдарда Аргентинага демир-орукту кончуг кадыр-берт даглар ажылдыр кылып алган. Ам олар демир-оруктан ойталап каапканнар. Рельстер, демир көвүрүглер дадара берген тургулаар чорду. Аргентина хөй чүъгүн чүгле фуралар-биле 3000-4000 км черлерже дажып турар. Оруктары бетондан бүткен. Аргентинаның чурттакчыларының 80 хуузу ортумак амыдыралдыг, ол дээрге бистии-биле алыр болза, айда 70 000 -- 140 000 рубль-дыр. 10 хуузу бай-шыырак амыдыралдыг, арткан 10 хуузу ядыылар. Оларның ядыылары дээрге бистиң ортумак амыдыралдыг чонувуска деңнежир.
Аргентиннерниң национал чеми боор ак быдааны-даа иштивис. Быдаа-чеми-даа чок, анаа хайындырып каан ак суг дег. Шайы, кофези Африканыынга четпес чорду. Эът-биле кылган чемнерни мага-хандыр чиггенивис ол. Янзы-бүрү европейжилер-биле холушкан аргентиннерниң чазык, чугаакыр болгаш найыралдыы-даа кончуг. Кудумчуга танышпас кижизи-биле «Ола!» деп мендилешкеш, чугаалажыр деп баар. Мурнуу Америка бүрүнү-биле испан дылда чугаалажыр болдур ийин.
Аконкагуа чоогунда «кечуа» деп индей аймак чурттап турар чүве-дир. Сеферино деп аттыг индей-кечуа гид кижи болду. Даштыкыларны Мурнуу Американың эң бедик даанче үндүрүп турду. Бис Сеферино-биле өңнүктежи-даа бердивис. Шала тырың, безерек дурт-сынныг тываларга дыка дөмей.
Бис машина оруу төнерге, чадаг кылаштаар черниң эгезинге кээривиске, шуптувуска майка-пакеттер тутсуп берген. Оларны дугаарлааш, маңаа кижи бүрүзү богун чыггаш, дедир эккээрин айыттылар. Пакедин чидирип, азы бок чок келир болза, 500 доллар штраф онаар улус болду. Төрээн чуртун аргентиннер бо хире арыг кылдыр ажаап, хайгаарап турары бисти шуут кайгадыпкан. Ындыг болганда, үстүкү лагерьлерге чыткан бокту былаажып-даа турдувус. Кижи штрафтадыр эвес аан.
Аргентиннер спортчу чон: 1978, 1986 чылдарда олар футболга делегей чемпионун чаалап алган болгай. Мында чурттакчы чон 30 млн, а 100-200-300 млн чоннуг Россия, ССРЭ, АКШ-даа чаңгыс-даа катап бо спортка чемпионнап чорбаан болгай. Бут бөмбүкчүзү Диего Марадона — спортчу Аргентинаның символу болгай. Ынчангаш бо күрүнениң чону футбол хөөрээр улус чүве-дир.
Аргентин тангону танцылаваан кижи делегейде хамаанчок, Тывада безин тывылбас боор. Аконкагуа шыпшыынче үнүп каапкаш, катап Мендоза хоорайга келгеш, ийи хондувус. Кежээ 8-9 шак үезинде шупту тротуарларга стол, сандайларны салыпкаш, аъш-чемни, арага-дарыны делгепкеш, хөгжүм, ыр-шоорну диңмиттелдирип-ле эгелээр. Аргентин танго баштадыр танцы-сам чалгып эгелээр. Мендоза хоорайның чоогунда агаар-бойдус виноград үнеринге кончуг таарышкан, ооң ужурундан делегейниң эң дээди шынарлыг кызыл-арагазын мында бүдүрүп турар. Ол кызыл-арага бистиң аржаан-суувуска дөмей, кадыкшылга дузалыг бооп турар. Кыш дүшпес чылыг оранда хөглээшкин дүнекиниң 3 шакка чедер болду. Эртен оттуп кээривиске, кудумчуда шупту чүве кылаң-тас, чүгле каш шак бурунгаар хөглээшкин турган дээр ис-таңма-даа тывылбас.
Чайгы үеде (бисте кыш турган) изиг боорга, хүндүс ажылдавас чон-дур. Дүште 13.00 шактан 17.00 шакка чедир албан черлери, садыглар, рыноктар ажылдавас, дыштанып аар. Кудумчуларда халыыр машиналар саны безин эвээжей бээр. Сериидей бээрге, ам кежээ 8-9 шакка чедир ажылдаар. Шак мындыг чылыг чурттарда ажылдаар арганы «сиеста» деп адаар. «Чайын изигде Тывага ажыглап боор арга-дыр» деп-даа бодап.
Аргентиннерниң тывалар-биле дөмей чүүлдерин дораан эскердивис. Эът дүлүп чиирде кежээ орайтаанда, дүн ортузунга чедир хайындыртынар улус чүве-дир. Акша ажылдап алганда, ол-ла дораан чарыптар: ижиптер-чиптер, эртенги хүн деп чүве билбес. Аргентина күрүнениң тугу Тываның тугу-биле өңнеш: ак, сарыг, ак-көк өңнерлиг. Эътти шиштеп чиириниң дугайында үстүнде чугааладым. Бис бо Мурнуу Америкада бай-байлак, кижизиг чоннуг Аргентинага чедир 20 муң ажыг километрни эрттивис. Аравыс кайгамчыктыг ырак, ийи аңгы полушариеде-даа болзувусса, чүгле бистиң билгенивис амыдыралдың дөмей чүүлдери мындыг болганда, шынап-ла, Америка индейлери шаг-төөгүде бистен укталган дээрзи моон билдингир-дир эвеспе диштивис.
Маадыр-оол Ховалыг, Улустуң чогаалчызы.